Јурттардыҥ јӱрӱми ӧзӱмдӱ болзын деп

23.11.2020

«Единая Россия» партия 2017 јылдыҥ учында «Россияныҥ јурты» («Российское село») деп ӱлекерди тӧзӧгӧн. Бу ӱлекердиҥ тӧс амадузы ороонныҥ јурттарыныҥ улузыныҥ јӱрӱмин оҥдолторы ла јарандырары, јурттардыҥ инфраструктуразын тыҥыдары, јурт-ээлемчилердиҥ продукция-эдимдерин белетеер ле рынокко чыгарар аргаларын элбедери, јурт кижиниҥ статузын бийиктедери болгон.

Ӱлекер-проекттиҥ иштейтен ӧйи 2017-2021 јылдар деп темдектелген. Федерал кеминде «Российское село» ӱлекерди Государственный Думаныҥ депутады, «Единая Россия» партияныҥ Генеральный совединиҥ турчызы Владимир Плотников башкарып јат. Алтай Республикада проекттиҥ ижи Государственный Думаныҥ депутады Родион Борисович Букачаковтыҥ башкартузыла ӧдӧт.

Россияныҥ бастырајандай ӧзӱминиҥ бир јаан ууламјызы агропромышленный комплексти, јурт ээлемди ӧскӱрери болуп турарда, мында јурт јердиҥ кижизиниҥ јӱрӱминиҥ бастырајандай айалгазы деген сурак чикезинеҥ чыгып келет. Јуртээлемчиге једимдӱ иштеерге элдеҥ ле озо оныҥ јадын-јӱрӱми, билезиниҥ јӱрӱми бастырајандай јеткилдӱ болгонынаҥ, бӱгӱнги кӱнниҥ некелтелеринеҥ артпазын дегенинеҥ, јурттарда социальный јеткилдеш ле инфраструктуралар једимдӱ болгонынаҥ камаанду. Телекейде турган айалганы ајаруга алзабыс, Россия бӱгӱнги кӱнде бойыныҥ продукциязыла, аш-курсагыла албатызын азыраар деген суракты једимдӱ бӱдӱрип баштап койгон. Јербойыныҥ ээлемчилерине јӧмӧлтӧ-болуш эдери, иштеер айалгаларын оҥдолторы, продукциязын рынокко чыга-рар аргаларын элбедери деген јаан учурлу амадулар јербойыныҥ јаҥдарыныҥ, ороонныҥ башкартузыныҥ алдында туруп јат.

Оныҥ да учун «Россияныҥ јурты» деп проекттиҥ учуры сӱреен јаан. «Единая Россия» деп партияныҥ бу ӱлекери јербойыныҥ јаҥдарыла — јурт ээлем аайынча министерстволо, тергеелик ӧзӱмниҥ министерствозыла јуук колбуда иштеп турганын мында чокумдап ийер керек.

Ӱлекер-проекттиҥ иштейтен ӧйи 2017-2021 јылдар деп темдектелген

Алтай Республика јуртээлемдик тала болордо, оныҥ улузыныҥ 80 проценти јурттарда јадып јат. Айдарда, јурт кижиниҥ ле јурттардыҥ сурактары бистиҥ тергееде бар бастыра сурактардыҥ 80 процент кирези болот. Бӱгӱнги кӱнде јурт јердиҥ улузыныҥ јадын-јӱрӱмин оҥдолтор деген сурактарды јурт ээлем аайынча министерство «Алтай Республикада јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп государстволык программа аайынча бӱдӱрет. Мында јолдор јазаары, газ ла суу ӧткӱрери деген сурактар, ФАП-тар тудары, јурт јердеги улусты јадар јерлерле јеткилдеери, мемориалдарды чыныктаары-јазаары, балдардыҥ площадкаларын тудары — оноҥ до кӧп ууламјыларла иштер темдектелген. Кажы ла јурттыҥ улузы јылу ла јараш, суула, газла јеткилделген тураларда, бастыра инфраструктуразы иштеп турган јурттарда јадып, једимдӱ иштеп, ороонго керектӱ ижин бӱдӱрип, экологиялык ару аш-курсак белетеп, бойлоры једимдӱ јатсын деген чокум ууламјылу иш јылдаҥ јылга элбеде бӱдӱп јат.

Эдилген иш кӧп: cуу, газ ӧткӱрери, ФАП-тар тудары…

2018 јылда «Алтай Республикада јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп программа једимдӱ иштеген ле «Россияныҥ јурты» деп проекттиҥ ижи ого база кирген. Онойып, 2018 јылда программаны јӱрӱмде бӱдӱрерге 158462,0 муҥ салковой чыгарылган. Олордоҥ 132720,8 муҥ салковойына иш бӱткен, ол тоодо 14062,6 муҥ салковой республикан бюджеттеҥ, 114721,6 муҥ салковой федерал бюджеттеҥ ле 3936,7 муҥ салковой јербойыныҥ бюджединеҥ. Эдилген иштеҥ газтыҥ Майма ла Кызыл-Ӧзӧк јурттарда ӧткӱрилген узуны 7,59 км сетьтерин, Шабалин, Кӱпчеген, Подгорный, Чамал јурттарда ӧткӱрилген 7,44 км сууӧткӱштерди адаар керек. Онойдо ок Ыны-0озы, Подгорный, Карасук јурттарда ФАП-тар тудулган, Кайсын, Јайлу јурттардагы ФАП-тарды тудары темдектелген. Кош-Агаш аймактыҥ Јаҥы Белтир јуртында Куль-тураныҥ туразын тудары башталып калган.

2020 јылда Алтай Республикада јурттардыҥ ӧзӱмине ууландырылган акчага бӱдӱретен иш 90 процентке бӱдӱп калган

Онойдо ок јербойыныҥ улузыныҥ бойыныҥ кӱӱниле эдилген иш-проекттерин база темдектеп ийер керек. 2018 јылда Улаган, Чой, Кош-Агаш аймактарда мындый иш-проекттер бӱдӱрерге грантовый болуш јетирилген ле олор јӱрӱмде бӱткен. Мында балдардыҥ площадказын тудары, Бугузундагы ла Јуҥмалудагы аржандардыҥ эбиреде јерлерин, суулар кечире оогош кӱрлерди јазап-чыныктаары керегинде куучын ӧдӱп јат.

Јурт јерде јадып турган улусты јадар јерле јеткилдеери аайынча иш 2019 јылдыҥ чаган айыныҥ баштапкы кӱнине јетире ӧткӱрилип, улус текши кеми 4039,6 квадратный метр јадар јерле јеткилделген. Ол тоодо јиит специалисттер ле јиит билелер 1394 квад-ратный метр јадар јерлерле јеткилделген.

2019 јылда «Алтай Республикада јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп программа аайынча база кӧп иштер ӧткӱрилген. Талду—Тӱҥӱр (ар-бӱткенниҥ «Белуха» деген паркына јетире) деп ууламјыла јолдор јазаарына акча чыгарылган. Майма аймактыҥ Манјӱрек јуртында газтыҥ 4,052 км сетьтери салылган. Суу ӧткӱрер иш Кӱпчеген јуртта јетире эдилген. Сууӧткӱштиҥ тыш сетьтери Шабалин ле Акташ јурттарда салылган. Кан-Оозы аймактыҥ Моты-Оозы јуртында суу ӧткӱрилген ле Майма аймактыҥ Подгорное јуртыныҥ јаҥы тудулып јаткан бӧлӱк-оромдорына сетьтер салынган. Магистральный сууӧткӱш Чамал аймактыҥ Аэродром деген микрорайонында тудулган.

Окылу јетирӱлерле болзо, 2020 јылда Алтай Республикада јурттардыҥ ӧзӱмине ууландырылган акчага бӱдӱретен иш 90 процентке бӱдӱп калган. Онойып, ӧдӱп бараткан јылда јурт јерлердиҥ текши тузаланатан 26 объектин чыныктап јазаары темдектелген болгон. Олордыҥ 18-и — спорттыҥ ла ойындардыҥ площадкаларын тудары ла чыныктаары, алтузы — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларыныҥ мемориалдарын јазаары ла јаҥыртары. Ол тоодо культураныҥ бир паркы ла оромдорды јарыдарыныҥ бир ӱлекери база бӱткен. Чамал, Кан-Оозы, Улаган, Оҥдой аймактарда суу ӧткӱрер иштер јетире эдилген. 2020 јылдыҥ программазы аайынча 37 билеге јадар јерин оҥдолторго субсидия-акчалар берилген.

Јурт јердиҥ улузыныҥ сурактары — јаантайын ајаруда

Государственный Думаныҥ депутады Родион Борисович Букачаков бойыныҥ ижинде јурт јердиҥ улузыла туштажулар ӧткӱрерине јаан ајару эдет. Ӧткӧн јылдар туркунына мындый туштажулар тергеениҥ бастыразына јуук аймактарында ла јурттарында ӧткӧн. Јурт јердиҥ кижизиниҥ јадын-јӱрӱминиҥ кемин ле ижиниҥ айалгазын баштапкы јерге тургузып, депутат мындый сурактарга каруу берерге, чокум болужын јетирерге кичеенет. Бу ла сурактардаҥ јурттардыҥ ла аймактардыҥ текши ӧзӱми камаанду болгонын темдектеер керек. Мында јербойыныҥ башкараачыларынаҥ, јурт јеезелердиҥ јаандарынаҥ, улустыҥ бойыныҥ тӧрӧл јерине јилбиркек ле каруулу баштанып турганынаҥ база кӧбизи камаанду деп темдектеер керек.

Ӱлекердиҥ ижи Госдуманыҥ депутады Р. Букачаковтыҥ башкартузыла ӧдӧт

Темдектезе, јурттыҥ бар курч сурагы аайынча проект-амаду тургузып, оны бӱдӱрерге кӱӱнзеген башкараачы, јербойыныҥ кижизи јурт ээлем аайынча министерстводоҥ болуш алып, бу суракты, ишти јӱрӱмде бӱдӱрип койор аргалу. Мында јаҥыс ла чыҥдый проект тургузар эмес, је онойдо ок оны тергее кеминде коруп алар, болуш алылган кийнинде, бу амадаган ишти уч-турулталарына јетире бӱдӱрип койоры учурлу. Ол тушта тургузылган амаду бӱткен деп айдарга јараар. Је кӧп јарымызында јербойыныҥ башкараачылары бу процедура-ишти ӧдӧрин кӱчсинип, курч сурактарын бӱдӱрерге кыймыктанбай јадылар. Оныҥ да учун кӧп иш бӱтпей артып, јылдаҥ јылга улалат.

Ӧдӱп бараткан 2020 јылда тура берген эпидемиялык айалгадаҥ улам «Россияныҥ јурты» деп программаныҥ ижинде солынталар болгон до болзо, је иш барган ла программа аайынча темдектелген объекттер тудулып-јазалган. Родион Борисович бойыныҥ ижин бӱдӱрип, улусла дистанцион куучын-эрмектер ӧткӱрген, тура берген сурактарга јартамалдарды телефон ажыра берген.

Адакыда «Мениҥ јуртым» деген фотоконкурс керегинде айдып ийер керек. Быјыл «Россияныҥ јурты» деп проектле колбой јурттарга учурлалган фотоконкурс јарлалган ла бу јайаандык иште кӧп улус турушкан. Јеҥӱлӱ јерлерди Жанна Олчонова (Улаганнаҥ), Искандер Тайтов (Кӧзӱлдеҥ), Динара Матыкова (Кан-Оозынаҥ), Сынару Ороева (Горно-Алтайсктаҥ), Оксана Попошева (Горно-Алтайсктаҥ), Евгения Брылякова (Горно-Алтайсктаҥ), Наталья Смольникова (Урлу-Аспактаҥ), Ольга Матрашева (Шашыкманнаҥ), Наталья Симиренко (Кӧксуу-Оозынаҥ) алгылаган ла баалу сыйларла кайралдаткан.

А. МАЙМАНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина