Кеҥидеги СПК: укту мал ӧскӱреринде једими бийик

27.11.2020

Тергеениҥ ээлемдери ортодо једимдӱ иштеп, кажы ла јыл јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирип турган деп, Оҥдой аймакта Кеҥидеги укту мал ӧскӱрер племзаводты темдектеер керек.

«Теньгинский» СПК деп адалган бу ээлем узун тӱӱкилик јол ӧткӧн. Оныҥ ижи ыраак 1931 јылда башталган. Бӱгӱнги кӱнде бу ээлем Алтай Республикада укту мал ӧскӱрери јанынаҥ једимдӱ иштӱ ээлемдердиҥ тоозына кирип, ады-чуузы јаҥыс ла бистиҥ тергееде эмес, је анайда ок Сибирьде, ороондо јарлу. Племзавод тӧзӧлгӧнинеҥ бейин оныҥ ижин билгир башкарып келген кижи — Владимир Георгиевич Шадрин. Ӧйдиҥ башка-башка согулталарына алдыртпай, Владимир Георгиевич ижин бӱгӱнги кӱнниҥ некелтелерине келиштире тӧзӧп, ээлемге кирип турган фермалардыҥ ижи-тожын билгир башкарат. Бӱгӱн ээлемде укту уйлар, койлор, аҥ ӧскӱрер иш онјылдыктарга улай једимдӱ барып јат. Казахская белоголовая деп укту уйлар азыраарын Кеҥиде 1969 јылда баштап койгондор. 1972 јылда бу ээлем укту мал ӧскӱрер ферма деп адалган, 1999 јылда оныҥ ады укту мал ӧскӱрер репродуктор деп солунган. 2007 јылда мал-аштыҥ угын јарандырар ижинде једимдери учун ээлемге заводтыҥ статузы берилген.

1990 јылдаҥ ала Владимир Шадринниҥ баштаҥкайыла ээлем аҥ ӧскӱрип баштаган. Бӱгӱнги кӱнде јарлу «алтай-саян» деп адалган укту аҥдар Кеҥидеги заводто ӧскӱрилип башталган ла оны тӧзӧп-шиҥдеген улустыҥ бирӱзи Владимир Шадрин болуп јат. Алтай-саян укту аҥдардыҥ мӱӱзиниҥ чыҥдыйы кажы ла јыл бийик болуп турганын темдектеер керек. Бу кӧргӱзӱлерле Кеҥиниҥ једимдери база бийик.

Ээлемниҥ койлоры ла уйлары, торбокторы укту малдыҥ бастырароссиялык выставка-кӧрӱлеринде јылдыҥ ла туружып, канча јылдарга улай тергееге алтын јеҥӱлер экелди.

Койлорды алар болзо, горноалтайский укты (горно-алтайская порода полутонкорунных овец) ээлемниҥ ишчилери бойлоры шиҥдеп, тӧзӧп, эмди ӧскӱрип јадылар. Бу уктыҥ аҥылузы койдыҥ тӱгиниҥ ле эдиниҥ чыҥдыйы бийик болгонында. Тегин койлорго кӧрӧ, бу уктыҥ койлорыныҥ бескези билдирлӱ бийик. Бӱгӱнги кӱнде горноалтайский деп укту койлор јаҥыс ла бистиҥ республикада эмес, је онойдо ок коштой јаткан тергеелерде, ороондо јарлу.

Владимир Георгиевич Шадринниҥ јӱрӱми бу тӧрӧл ээлемиле, укту мал ӧскӱрериле чике колбулу болуп калды. Оныҥ бастыра јӱрӱминиҥ тӧс ижи јурт ээлемдикке берилген. Ол бойы Шабалин аймактыҥ Ороктой јуртында чыккан. 1966 јылда Горно-Алтайсктагы зооветтехникумды, 1975 јылда Барнаулдагы јуртээлемдик институтты божоткон. Институттыҥ кийнинде зоотехник-билимчи деп специальность алган. Иштеги јолын бу ла Кеҥидеги совхозто зоотехник болуп иштеп баштаган. Оноҥ ол зоотехник-селекционер, баш зоотехник болуп иштеген. Кийнинде јылдарда укту уй-мал ӧскӱрериле јилбиркеп, ичкери кӧрӱмдӱ болгон јиит кижини ээлемниҥ башкараачызы эдип кӧстӧгӧндӧр. Бу ла ӧйдӧҥ ала Владимир Георгиевич јӱрӱминиҥ тӧс јилбӱзи болгон ижин бӱгӱнге јетире улалтып јат: 1983 јылдаҥ ала тӧрӧл ээлеминиҥ ижин башкарат. Иштеп келген јылдарын кӧрзӧ, бежен јылдаҥ ажа берген, бу ээлемде ижи — бежен јылга јууктап калды. Алтай Республикада укту уй-кой, аҥ ӧскӱреринде једимдӱ кӧргӱзӱлерге јеткенинде ле ады-чуузы ороон кемине чыкканында Владимир Георгиевичтиҥ ӱлӱзи база бар.

Бу башкараачы кижи бистиҥ республикада јаан тоомјыда. Јурт ээлемде иштеген ижи ле јеткен једими учун ол кӧп кайралдарла кайралдаткан. 1996 јылда Владимир Георгиевич «Россия Федерацияныҥ јурт ээлеминиҥ кӱндӱлӱ ишчизи» деп кӱндӱлӱ атла адаткан. 2006 јылда ол Алтай Республиканыҥ эҥ бийик кайралыла — «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан, 2010 јылда ого «Јурт ээлемде ижи учун» деп медаль табыштырылган. Онойдо ок башка-башка јылдарда Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ башкаруларыныҥ, Эл Курултайдыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла, Быйанду самараларыла кӧп катап кайралдаткан. Владимир Георгиевич 2013 јылдаҥ бери Оҥдой аймактыҥ Кӱндӱлӱ кижизи.

Јондык та иштердеҥ ол туура калбаган. Тӧрӧл јериниҥ албатызыныҥ курч сурактарын бойындыйы чылап баалап, јетирер болужын јетирип турганын улус кӧрӱп-билип турбай. Оныҥ учун ол ӧткӧн јылдарда депутаттардыҥ Оҥдой аймактагы Совединиҥ, областьтыҥ Совединиҥ, Алтай Республиканыҥ депутадына кӧстӧлгӧн. Канча јылдарга улай Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ коллегиязына кирип, тергеениҥ јуртээлемдик курч сурактарын бӱдӱрерге болужын јетирип јат.

Кӱннеҥ кӱнге јурт ээлемчиниҥ ижи бир амыраш јогынаҥ улалып барып јат. Кеҥидеги укту уй-кой ӧскӱрер заводтыҥ ишчилерине иштеерине ончо айалгалар тӧзӧлгӧн деп темдектейли. Кышкы турлуларда јадарына, иштеерине керектӱ не-неме ончозы бар. Укту койлор, кучалар, бозулар, уйлар, аҥ — бастыразын канайда азырайтаны, кичеейтени, кабыратаны билимдик тӧзӧлгӧгӧ тӧзӧлгӧн. Азыраарын да алза, кандый азыралды канча ӧйдиҥ бажында канча кире беретенин зоотехниктер чокум јартап койгон. Айдарда, укту уй-койдыҥ, аҥныҥ кӱчи, су-кадыгы јакшы болзын деп, бӱткӱл билим иш ӧткӱрилип јат. Азырал керегинде айтса, Кеҥидеги ээлемниҥ ӧлӧҥи јылдыҥ ла јакшы чыгып, ажындыра белетелет. Бу азырал племзаводко јаҥыс ла бойына эмес, је онойдо ок Оҥдой аймактыҥ ӧлӧҥ керексиген ээлемдерине база једип јат.

Владимир Георгиевич ээлемде иштеп турган улуска карузып ла оҥдоп баштанат. Ээлемде иштеген улуска иштеерге бастыра айалгалар бар. Онойдо ок кажы ла ишчи бойыныҥ айыл-јуртында укту мал ӧскӱрер аргалу. Ӧскӧ сӧслӧ айдар болзо, ээлемниҥ ишчилери бойыныҥ ижиле коштой таҥынаҥ мал-ажын ӧскӱрип алар аргалу. Кажы ла ӧрӧкӧ айылда база ок укту уй-кой азырап турганын темдектеер керек.

Алтай улусты эрјине малы азыраган, азыраар деп айтканы чындык сӧстӧр. Ээлемчилердиҥ ижи баалу ла керектӱ, је ол ок ӧйдӧ сӱреен кӱч. Оныҥ учун билгир башкараачыларлу ээлемдерге јаҥыс ла јакшыны кӱӱнзеери артат. Бӱгӱнги учуралда — укту мал ӧскӱрер Кеҥидеги ээлемге…

А. МАЙМАНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина