Јадын-јӱрӱмниҥ ӱрӱмниҥ чыҥдыйын ыҥдыйын бийиктедерге ийиктедерге…

08.12.2020

Республиканыҥ ичинде јолдорды јазаар иштер јылдыҥ ла ӧдӧт. 2020 јылда бу ууламјыда база кӧп иш эдилген.

Тергеебисте јолдорды јазаар иштердиҥ јаан ӱлӱзин ГорноАлтайавтодор эдип турганы јарт. Ол тергеелик учурлу јолдорды јазап, бу јолдор чыҥдыйы аайынча федерал трассалардаҥ уйан болбозын деп кичеенет.

Кажы ла тергеениҥ ӧзӱми јолдорло колбулу эмей. Јакшы јолдор јогынаҥ кезикте туристический ууламјыны да ӧскӱрип болбозыҥ, анайда ок агаштаҥ продукция иштеп алар бӧлӱкти. Эмдиги инфраструктураны тӧзӧӧри ле јадын-јӱрӱмниҥ чыҥдыйын бийиктедери јолдор јогынаҥ база кӱчке келижер. Бистиҥ, јери ле аргалары јаан республикага автомобильный јолдорды ӧскӱрери сӱрекей керектӱ ле учурлу.

Бу ла јуук ӧйгӧ јетире Алтай Республикада тергеелик јолдордыҥ айалгазы коомой болгон деп айдарга јараар. Текши узуны ӱч муҥ километр кире јолдоҥ јӱк ле 79 проценти кату катла бӱркелген.

Мындый сурак јаҥыс ла бистиҥ республикада бар эмес, ол кӧп тоолу тергеелерде база бар эмей. Оныҥ да учун бу сурактыҥ аайына чыгарга текши ороон ичинде «Јеткер јок ло чыҥдый автомобильный јолдор» деп адалган нацӱлекер јӧптӧлгӧн лӧ ол аайынча иштер башталган эди. 2019 јылда Алтай Республикада бу нацӱлекер аайынча 65 километрдеҥ узун тергеелик ле јербойыныҥ јолдоры нормативтерге келиштире јазалган, тузаланарына 32 объект табыштырылган.

Окылу сайттарда айдылганыла болзо, «Јеткер јок ло чыҥдый автомобильный јолдор» нацӱлекер аайынча республикада 900 километр кире јол јазалар. Олордыҥ кӧп сабазы асфальтобетонло бӱркелген јолдор, ӱчинчи ӱлӱзи кумак-щебенка тузаланып белетелген јолдор. Чындап, бу программа иштеп баштаар алдында бистиҥ тергее јолдорыныҥ јӱк ле 19 проценти нормативтерге келижип турган деген јабыс кӧргӱзӱлӱ болгон. Оныҥ да учун тӧс амаду – 2024 јылга јетире аймактардыҥ тӧс јурттарыла транспортный колбуны јеткилдеери, бу ок ӧйдӧ јолдордыҥ чыҥдыйы федерал трассалардыйынаҥ јабыс болбос учурлу.

Быјыл республикада јолдорды јазаары аайынча кандый иштер ӧткӱрилгени керегинде кӧп бичилген, айдылган ла кӧргӱзилген. Андый иштер тергеебистиҥ бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧринде ле Горно-Алтайск калада ӧткӱрилген. Быјылга темдектелген иштер толо кеминде бӱткенин айдар керек. Тергеелик 16 участокто 110 километрге јуук јол тузаланарына табыштырылган. Быјыл јолјазаачылар асфальтобетонло бӱркелген 60,5 километрдеҥ узун јолды ла кумак-щебенкала салынган узуны 50 километр кире јолдыҥ чыҥдыйын нормативтерге јетирген. Эки участокто иштер темдектелген ӧйинеҥ озо эдилген. Иштер јылгыр ӧткӧниниҥ ле кӱнай јакшы турганыныҥ шылтузында Горно-Алтайсктыҥ 2-чи номерлӱ кирижинде ле Чамал јурттыҥ ичинде специалисттер бир сезонныҥ туркунына јӧптӧжӱде темдектелген иштерди бӱткӱлинче бӱдӱрип салган. Јӧптӧжӱ аайынча бу иштер 2021 јылда бӱдер керек болгон. Јол јазаар иштер тергеелик 23 участокто ӧткӧн. Кезик объекттерде иш улалат: тӧзӧлгӧзин белетеери ле јолдыҥ каттарын тӱзедери, анайда ок тротуарлар јазаары аайынча иштер эдилген. Тергеелик јолдордыҥ сегис участогында башталган иштерди учына јетирери келер јылга темдектелген.

Ол ло нацӱлекер аайынча Горно-Алтайсктыҥ агломерациязыныҥ оромдорын нормативтерге келиштирери аайынча иштер ӧткӧн – калада ла Маймада јербойыныҥ учурлу јолдордыҥ 11 участогы. Республиканыҥ тӧс калазында Чкаловтыҥ, Кировтыҥ, Вербицкийдиҥ, Колхозныйдыҥ, Чапаевтиҥ ле Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгыныҥ оромдорында, Маймада — Луговой, Строительдердиҥ, Березовый роща оромдордо, Школьный ла Улу Јеҥӱниҥ 50 јылдыгыныҥ переулокторында.

Јолдор керегинде айдып турарыста, тергеебисте јаҥыс ла бар јолдорды нормативтерге келиштирери аайынча иштер ӧдӱп турган эмес, је анайда ок јаҥы јолдор тудары аайынча иштер база ӧдӧт. Јолјазаачылар бу ууламјыда јаан иштерди Оҥдой, Кӧксуу-Оозы ла Майма аймактарда ӧткӱрет. Келер ӧйдӧ анда јаҥы ла чыҥдый јолдор болор. Мынызы республикабыстыҥ ӧзӱмине јаҥы аргалар ачар.

Алтай Республикада јолдорды јаҥыртар иштер башка-башка ӱлекерлер ле программалар аайынча ӧдӧт. Темдектезе, Ростуризмниҥ программазы аайынча Улаган аймакта Кату-Јарыктыҥажузында јазал иштерге 600 миллион салковойго јуук акча чыгарылар. Анда иштер эзенде јылда башталар. Келер эки јылга акча-манат темдектелген деп айдар керек. Кату-Јарыктыҥ ажузын јаҥыртарына бастыра 1,2 миллиард салковой керек болуп јат. Керектӱ арткан акчаны табары аайынча иштер ӧдӧт

Быјылгы јылдыҥ база бир јаан учурлу кереги – ол Улаган аймакта ар-бӱткенниҥ кереези болуп турган Кызыл каалганыҥ тууразыла јол тудары керегинде јетирӱ солун болгон деп айдарга јараар. Јербойыныҥ эл-јоны бу ар-бӱткендик кереести келер ӱйелерге артыргызар кӱӱнин угускан.

Кандый ла јолдор кӱрлер кечире ӧдӱп турган эмей. Оныҥ да учун тергеебисте јолдорло коштой кӱрлер тудар иштер база улалат. Республикабыстыҥ тергеелик јолдорында бастыра андый искусственный 418 тудум бар, олордоҥ 194-и агаштаҥ тудулган.

Быјыл Оҥдой јуртта Урсул суу, Кайрукун јуртта Чарыш суу ла Сугаш суу кечире ӱч јаан кӱр салынган. Алтай Республиканыҥ «Туракоммунальный ла транспортный комплекстиҥ ӧзӱми» деп адалган государственный программазы аайынча јаҥар айдыҥ учына јетире база да алты кӱрде капитальный јазаш иштер эдилип калар. Бу иштерге федерал бюджеттеҥ 77,5 миллион салковой чыгарылган. Анайып, Шабалин аймакта ӱч кӱр: Апшыйакту, Чергушка ла Шебелик суулар кечире. Турачак аймакта эки кӱр ле Чой аймакта бир кӱр. Јолјазаачылар анайда ок Чамал аймакта Онос сууны кечире салынган кӱрди ле Кан-Оозында Кан суудагы кӱрди јаҥыртар иштерди быјыл баштап ийген

Келер ӧйдӧ Платовоныҥ кӱрин, анайда ок Кӧксуу-Оозы аймакта Саксабайдыҥ ла Амурдыҥ кӱрлерин тудар керек. Бу объекттерди тударга јаан акча керек.

Аварийный айалгада 300-ке јуук кӱр-кечӱлерди, ол тоодо јаан изӱ айда Кош-Агаш аймакта јаандаган суулардаҥ улам јемирилген кӱрлерди јазаары аайынча сурак шӱӱжилет.

Быјыл орооныста Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы темдектелген. Мыныла колбой «Јеҥӱниҥ оромы» деген ӱлекер аайынча аттары јууныҥ тӱгенген кӱниле колбулу оромдорды нормативный айалгага јетирерине аҥылу ајару эдилген. Республикабыста андый тогус ором бар. Анайып, јазал иштер Чой, Кош-Агаш, Кан-Оозы, Улаган, Оҥдой, Турачак, Майма аймактарда ла Горно-Алтайскта Јеҥӱниҥ оромдорында ӧткӧн.

Алтай Республиканыҥ ичиле јорыктап турган улус јурттардыҥ ичиле ӧткӧн тергеелик јолдордо искусственный јарыткыштар тургузылганына ајару эткен ле болбой. Караҥуй ӧйдӧ андый јарыткыштардыҥ јакшызы ла тузазы јаан болгонын тискинчилер билер. Тергеебисте шак ла андый јарыткыштар тургузары аайынча программа белетелген. Ол јарыткыштар озо ло баштап аймактардыҥ тӧс јурттарында тургузылат. «Јеткер јок ло чыҥдый автомобильный јолдор» нацӱлекер аайынча иштер кайда ӧдӱп турганына база ајару эдилет. Быјыл андый јарыткыштар тургузар иштер Шабалинде ле Оҥдойдо ӧткӧн. Боочы јуртта Јеҥӱниҥ 60 јылдыгыныҥ оромында, Инеген јуртка кирип јатса ла Ыныргы јуртта, Горно-Алтайскка кирип јатса ла Горно-Алтайск–Карлушка јолдо эмди олор база бар. Анайда ок Кайрукунда, Сугашта ла Оҥдойдо кӱрлерде јарыткыштар база јарыдат.

Куучын јолдор керегинде ӧдӱп турза, мында тоолордыҥ кӧргӱзӱлеринеҥ башка чыҥдыйдыҥ кеми база јаан учурлу болуп јат. Јаҥыртылган, јаҥыдаҥ тудулган јолдордыҥ чыҥдыйы бийик болор деген ижемјини јаҥытехнологиялар берет. Быјыл јаҥытехнологиялар тергеелик 14 объектте тузаланылган. Јолјазаачылар јолдо колеялар тӧзӧлӧрине турумкай асфальтобетон салгандар, јолдордыҥ тӧзӧлгӧзин соок регенерацияныҥэп-аргазыла тыҥыткандар, јойу улус јолды кечер аҥылу јерлерде јолдыҥ темдектерин термопластикле јазагандар.

Адакыда айдарга турганым – јӱрӱм улалат. Кандый да уур-кӱчтер, оору-јобол табылып турган да болзо, кижилик јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедерге, эптӱ эдерге јӱткӱйт. Айдарда, эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јеҥилтип турган чыҥдый јолдор эмди де кӧп тудулар.

К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина