Алтайдын Чолмоны

Кокыр-каткы база эм-том…

15.12.2020

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театр «Большие гастроли. Межрегиональная программа» деген федерал программа аайынча кӱчӱрген айдыҥ 26-28 кӱндеринде Петрозаводск (Карелия) јаар гастрольдо болгон. Эл театрдыҥ баш режиссеры, Алтай Республиканыҥ нерелӱ санатчызы Эмма ИРИШЕВАЛА ӧткӧн куучын-эрмек гастрольдыҥ турултазына, белетелип јаткан ойын-кӧргӱзӱге ле ӧскӧ дӧ сурактарга учурлалды.

—Эмма Александровна, куучын-эрмегистиҥ бажында солун алтай Карелия, оныҥ тӧс калазы Петрозаводск, ондо јуртап јаткан эл-јон керегинде айдып берзегер?

—Сӱрекей јараш, тӱӱкизи байлык тала болуптыр. Петрозаводск деп айдарыста, ол бу каланыҥ тӧзӧгӧзин салган ла јаан заводторды ачкан Петр Первыйдыҥ ады-јолыла кӧнӱ колбулу болгоны јарталат.

Бис карел, финн, вепс ук-тӧстӱ калыктарды кӧрдис, олорло таныштыс. Эл театрдыҥ јааныныҥ ордынчызы финн укту эпшиле куучындаштым. Куучын-эрмегинде «ӧ», «ӱ» таныктар бар, бистиҥ «ј» таныгыс јок.  Байа «јакшылар», «јакшы» деген сӧстӧр угулбады. Тыш кебер-чырайыла орус улуска кеберлеш, је кӧстӧриле эмеш башкаланат.

«Федерация» фестивальдыҥ программазы ныкта ла јилбилӱ болгон

Петрозаводсктоҥ ыраак јокто ады јарлу Ки^Iжи деген ортолык бар. Карел тилле оныҥ ады «игра» деп кӧчӱрилет деп јартагылады. Бисте кажык деп ойын бар ине. Вепстердиҥ куучын-эрмеги јымжак, кӧп лӧ јаны «щ» танык угулар.

—Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминде пандемияла колбой кубулталар, тудуулар бар ба?

— Петрозаводскко једип келеле, эҥ ле озо ајарып ла кайкап кӧргӧн бир айалга јанынаҥ айдып ийейин. Бодолында, ол пандемияла колбулу болордоҥ айабас. Мында ончо магазиндер, онойдо ок ӧскӧлӧри де он саат эртен турадаҥ ала тал-тӱштиҥ бир саадына јетире јаҥыс ла амыралтадагы јаан ӱйениҥ улузыла иштеп турган эмтир. Тал-тӱштиҥ кийнинеҥ дезе јиит улус магазиндеп, керек-јарактарыла јӱрет. Јолду ајару ла килемји јаан јашту улузына деп иле кӧрӱлди.

—Олордыҥ эл театры кандый? 

—Тӧс тепсеҥде ӱч театр – эл театр, наадайлардыҥ ла кӱӱлик театрлар коштой тургулайт. Эл театрдыҥ јааныныҥ ордынчызыныҥ айтканыла, театр азый финндердиҥ болгон. Оноҥ олор тогузон јылдарда СССР ороондо ончо неме јайрадыларда, бойыныҥ тӧрӧли јаар кӧчкӧн. Театрларда јаҥыртулар болуп, бистиҥ барган театр Карелияныҥ эл театры деген чыду алынган болуптыр.

—Слер карелдерге кандый кӧргӱзӱлерди апарып кӧргӱстигер? Карел кӧрӧӧчилер Алтайдаҥ барган актерлорды, олордыҥ ойынын канайда баалады?

—Бис карел кӧрӧӧчилерге баштапкы кӱнде Павел Кучияктыҥ «Чейнеш» (режиссеры Сергей Потапов) деген ойын-кӧргӱзӱни алтай тилле кӧргӱстис. Залда ыҥ-шыҥ, тал-табыш јок. Кӧрӧӧчилер мык ла отурган.

Кийнинеҥ мындый ойын-кӧргӱзӱлерди ыраак јерлерге апарбагадый деп шӱӱлтеге келдим. Ойын алтай да тилле ӧткӧн болзо, ондо албатыныҥ революциядаҥ озо јадын-јӱрӱми, калык чӱмделгези кӧрӧӧчиге јилбилӱ болор деген кӱӱн-санаа келишпей калды.

Олор «Восхождение на Хан-Алтай» (режиссер Андрей Борисов) деген ойын-кӧргӱзӱни сакыган, кӧрӧргӧ кӱӱнзеген. Је олордыҥ залын кӧрӧлӧ, апарбадым.

—Экинчи кӱнде айалга јакшы јаны јаар бурылды ба? Кӧрӧӧчилердиҥ кӱӱн-санаазы јарып, ижемјизи бӱтти бе?

—Экинчи кӱнде сценага бойымныҥ орус тилле тургускан Николай Гогольдыҥ «Ревизорын» чыгардым. Кӧрӧӧчилер кӧп болды. Олор ойынныҥ баштапкы бӧлӱгин чала кайкаган айас кӧрдилер. Кара  улус орус  улусты ойноп јатканы эмеш кайкатты ошкош. Је оноҥ экинчи акттыҥ кийнинеҥ кӧрӧӧчилердиҥ ӧзӧги јайымжып, јымжап, каткыга кӧчкӧн. Колчабыжулар  јызырап, ортозынаҥ «Браво!» деген кыйгы-кышкы угулып турды. Мында анчада ла Айдар Унатовтыҥ, Александр Маймановтыҥ ойногондорын бийик бааладылар.

Ойын-кӧргӱзӱниҥ кийнинеҥ театрдыҥ јааны меге «Актерлорыҥныҥ ӧмӧлиги-ансамбли тыҥ, је декорация уйан» деп айдала, «Мениҥ декорациям јараш, је ойыным уйан» — деп айтты.

—Эл театрдыҥ «Тӱрк Кабай» деген јайаан ӧмӧлиги (Болот Байрышев, Вадим Деев, Айдар Унатов) кӧрӧӧчилерди јебрен тӱрктердиҥ куулгазын ийдезиле таныштырып, кӧксин чечкенинде, байла, алаҥзу јок? Алтай Республиканыҥ јылдыстары деп олорды тегиндӱ айтпаган ине.

—Чындап та, бу ӧмӧликтиҥ ойыны кӧп талаларда, ороондордо кӧрӧӧчилерди олјологон.  Темдектезе, калмык кӧрӧӧчилер олордыҥ ойынын кӧрӱп, ыйлаган эди.  Мында база ондый ок болды. Кӧрӧӧчилердиҥ кӱӱн-санаалары кӧдӱриҥилӱ болды. Олордыҥ айтканыла, кайкамчылу, куулгазын телекейге учала, кайра келгенине бодолду сезим болгон.

—Чӧлӧӧ ӧйдӧ Карелияныҥ тӱӱкизиле таныжарга келишти бе?

—Бу республикада кӧрӧтӧни, кайкайтаны сӱрекей кӧп. Кӧргӧн-укканысты ончозын куучындаза, база бир бӱк болордоҥ айабас.

Озо ло баштап музейинде болдыс, байлык тӱӱкизиле таныштыс. Суулары ончозы эм-том, байа аржан суулар деп айдарга јараар. Петр Первый Россияда эҥ баштапкы «Марциальные воды» деген курортты мында ачкан ине. Петрозаводск Онежский  кӧлдиҥ јаказында турат. Мында ла Ладоганыҥ кӧли, Белое море.

Бу тала јӱзӱн-башка баалу таштарла байлык. Оныҥ да учун Петр Первый  мында темир кайылтар, урар, корголјын, уй-мылтыктар ла оноҥ до ӧскӧзин белетеер заводтор ачкан.

Бӱгӱнги театрдыҥ материально-технический тӧзӧгӧзи јанынаҥ сурак курч турат

—Слер, ӧмӧлик, ӧй кату да болзо, гастрольго барып, амыр-энчӱ јанып  келдигер.  Јаҥы јылдыҥ алдында кӧрӧӧчилерди јаҥы ойынла сӱӱндирер ле болбойор. Иш башталып, кӧндӱге берди бе ?

—Јол-јорыктаҥ амыр јанып келдис. Бӱгӱнги кӱнде текши телекейди чочыдып јаткан пандемия ӧйинде улустыҥ су-кадыгын корыыр бӧлӱктиҥ, эмчилердиҥ, медишчилердиҥ нерелӱ ижин баалап,  мен Жан-Батист Мольердиҥ «Лекарь поневоле» («Эрик јоктыҥ эмчизи») деген комедиязын алтай, орус тилдерле тургузар деген шӱӱлтеге келдим.

—Нениҥ учун бу ойын-кӧргӱзӱни талдап алганыгар? Амадузы кандый болот не?

— Мольердиҥ «Лекарь поневоле» деген пьесазын алтай тилге Качканак Багыров  кӧчӱрген. Ойын-кӧргӱзӱде  ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ јӱрӱмди сӱӱгени, јӱрӱмге сӱӱнгени, онойдо ок јӱрӱмде учураган уур-кӱчтерди кокыр-каткыла ӧткӱрери сӱрекей јакшы кӧргӱзилет.  Ойын-кӧргӱзӱде эмчи кижиниҥ улустыҥ јӱреги, бууры кайда болгонын булгаштырып, аҥказы азып, мекеленгенин кӧрӧӧчи бойы кӧрӱп, бууры кӧжигенче каткырып амыразын.  Улуска ару, јарык кӱӱн-санаа керек. Кокыр-каткы база эм-том ине.

—Ойын-кӧргӱзӱ эки тилле, эки составла белетелип јадарда, тӧс сӱр-кеберди ойноор, кӧргӱзӱде туружар актерлор керегинде угарга јараар ба?

—Тӧс сӱр-кеберди (Сганарельди) Александр Майманов ло Аржан Товаров ойноп јадылар. Тӧс эпшиниҥ сӱр-кеберин (Мартинаны)  Ирина Майманова ла Светлана Чельчикова ойнойт. Онойдо ок ойында Евгений Папитов, Даниил Кользенов, Вадим Деев, Ашин Торломоев, Вера Сумачакова, Алина Попошева, Айдыҥ Бадыкин ле оноҥ до ӧскӧлӧри ойнойт. Јаҥы ойын-кӧргӱзӱниҥ јурукчызы  Валерий Тебеков, декорация да, кеп-кийимдер де белен. Актерлорло бије јанынаҥ Байрам Курдяпов иштеп јат. Кӱӱзин Эрелдей Бештинов јазайт.

«Лекарь поневоле» ойын-кӧргӱзӱни јаҥар айдыҥ 23-чи кӱнине јетпей јадып табыштырып ийерим.

—Кӧрӧӧчилер ойын-кӧргӱзӱни онлайн-ээжиле кӧрӧр бӧ? Бӱгӱнги цифровой технологияныҥ ӧйинде театрдыҥ материально-технический тӧзӧгӧзине јаҥыртулар, айтпаза да, керектӱ. Ол јанынаҥ шӱӱлтегерди угарга јараар ба?

—Бӱгӱнги театрдыҥ материально-технический тӧзӧгӧзи јанынаҥ сурак курч турат. Јаҥы камералар, бийик технологияныҥ оноҥ до ӧскӧ эдимдери сӱрекей керектӱ. Бӱгӱнги некелте-ээжилер чек башка ине.

Бис болуш сурап, «Эл-Алтай» ГТРК-га баштандыс. Олор биске удура болуп, јӧпсинди. Ойын-кӧргӱзӱни олор согор ло эл-јон до онлайн-ээжи ажыра кӧрӧр арга болор.

—Јаҥыјылдык чӧрчӧк эмезе интермедия болор бо?

—Кыйалтазы јогынаҥ, јаҥыјылдык интермедия белетелип јат. Бу ишти Даниил Кользенов ло Анастасия Канцевая апарып јат.

Чычкан јыл кату да, ченелтелӱ де болды. Кажы ла оору-јоболдыҥ, оноҥ до ӧскӧзиниҥ бойыныҥ јолдоры бар. Олор ончозы Чычкан јылла кожо чыгып барзын. Кӱндӱлӱ кӧрӧӧчилер бисти ундыбазын.

—Эмма Александровна, учурал келижерде, ӱлӱрген айдыҥ 17-25 кӱндеринде Чечен Республика јаар барган јол-јорыгар јанынаҥ куучындап берзегер?

—Чечен Республиканыҥ тӧс калазы Грозныйда эл театрлардыҥ «Федерация» деп адалган экинчи бастырароссиялык фестивали ӧтти. Баштапкы фестиваль мында былтыр ӧткӧн. Бу фестивальды Россияныҥ культура аайынча министерствозы, Россияныҥ театрал ишчилериниҥ  биригӱзи ле Чечен Республиканыҥ башкарузы ӧмӧ-јӧмӧ белетеп ӧткӱрген. Мынаҥ ары бу фестиваль јылдыҥ ла Чечен јеринде ӧткӱрилер.

Фестивальдыҥ программазы ныкта ла јилбилӱ болгон. Сегис кӱнниҥ туркунына чечен албатыныҥ культуразыныҥ кайкамчылу ла јараш ӧргӧӧзинде Мордовияныҥ, Татарстанныҥ, Башкортостанныҥ, Кабардино-Балкарияныҥ, Карелияныҥ, Дагестанныҥ, Коминиҥ, Марий-Элдиҥ, Хакасияныҥ, Тӱндӱк Осетия-Аланияныҥ, Коми-Пермяцкий округтыҥ, Москваныҥ ла Чечен Республиканыҥ театрлары ойын-кӧргӱзӱлерин кӧргӱскен.

—Фестивальга чыгарылган он беш ойынды ончозын кӧрӱп болбозыҥ ине. Слерге кандый албатылардыҥ театрларыныҥ ойынын кӧрӧргӧ келишти?

—Мен келишкенче ле кӧп театрлардыҥ тургускан ойындарын јилбиркеп кӧрдим. Темдектезе, Дагестанныҥ, кара-калпактардыҥ, лак албатыныҥ,  даргийлердиҥ ойындарын кӧрдим. Оноҥ чечендердиҥ јуу ӧйиниҥ ойын-кӧргӱзӱлерин кӧрдис.

—Фестиваль ӧйинде режиссерлордыҥ лабораториязы, мастер-класстар, јайаандык туштажулар, кӱрее-куучындар ла оноҥ до ӧскӧ кӧдӱриҥилер кӧп лӧ болгон ине. Слер кандый ууламјыда туруштаар?

—Мен режиссерлордыҥ лабораториязында туруштым. Оныҥ туружаачыларыныҥ кӧп јаны меге таныш улус. Бис башка-башка театрлардыҥ ойын-кӧргӱзӱлерин кӧрӱп, актерлордыҥ ойыны, кӧдӱрилген сурактар аайынча шӱӱлтелерис айттыс.

Оныҥ кийнинде ӧткӧн пресс-конференцияда бис, режиссерлор,  темдектезе, якут эмезе алтай калыктыҥ кай чӧрчӧктӧрин тургузып, сценага чыгарып кӧргӱзедис. Је критиктер калыктыҥ ӧзӧгине, канына шиҥип калган јаҥжыккан байлыктыҥ учурын јетире, тереҥжиде оҥдоп болбой турган айалгага ајару эттис. Бис дезе сценадаҥ ол байлыкты кӧргӱзедис. Мынаҥ ары кандый айалга болоры алаҥзулу. Бӱткӱл  Россияда орус театрлар сӱреен кӧп ине.

Эл театрдыҥ «Тӱрк Кабай» ӧмӧлигиниҥ ойынын калмык кӧрӧӧчилер кӧрӱп, ыйлаган эди

Мен бистиҥ республикада јаҥыс эл театр  эки тилле ойноп јадыс, нениҥ учун дезе тилле колбулу ишти кӧнӱ улалтары бистиҥ каруулу ижис деп чокумдадым.

—Национальный драматургия, драматургтар јанынаҥ айалга, сурак аайынча кандый куучын болды, јӧп чыгарылды?

—Чындап та, бӱгӱнги кӱнде театрларда драматургтар ла драматургия јанынаҥ сурактарды эҥ ле курч ла кӱч деп айдар керек. Бойыныҥ ӧйинде драматургтарды ӱретпегени, ӧскӱрбегени театрлардыҥ ичкери ӧзӱмине буудак болуп јатканы иле. Шак бу сурак фестиваль ӧйинде база кӧдӱрилген.

Келер јылда Чечен талазында ӧдӧтӧн бу фестивальга драматургтарды кыйалтазы јогынаҥ апарары јанынаҥ бис база куучындаштыс.

Келер јылда Чечен Республика «Федерация» деген бастарароссиялык фестивалин, Татарстан дезе Наурыз байрамын ӧткӱрер. Мен эмди ле Наурызка кандый ойын-кӧргӱзӱлерди апарары јанынаҥ сананып, шӱӱп јадым. Бисти, Алтай Республиканы, Хакасияны, Тываны тӱндӱк тӱрктерге кирип турган деп уктым. Оноҥ келер Наурыз бистиҥ ӱч таланыҥ театрларыныҥ ойын-кӧргӱзӱлерине учурлалар. Бойыныҥ ӧйинде Алтай Республиканыҥ ла Татарстанныҥ башчылары театральный колбулар аайынча јӧптӧжӱ тургускан эди. Бу јайаандык иш шак ол јӧптӧжӱ аайынча ӧдӱп јат.

—Адакыда, национальный театр-лардыҥ «Федерация» деген экинчи бастырароссиялык фестивалиниҥ амадузы јанынаҥ Слердиҥ тӱп-шӱӱлтегерди угуп ийели?

—Ӧткӧн фестиваль јаҥыс та театральный биригӱлер ортодо јаан јилбӱде, ајаруда болгон эмес. Је онойдо ок кӧрӧӧчилер де бийик баалаганын темдектеер кӱӱним бар. Кажы ла ойын-кӧргӱзӱниҥ художественный јанынаҥ кеми бийик болгон. Фестивальды белетеп ӧткӱргендердиҥ тургускан амадузына келишкен. Амадузы дезе Россияныҥ јеринде бирлик культуралык телкемди тӧзӧӧри, онойдо ок оныҥ национальный театрларыныҥ ла бӱткӱл ороонныҥ театрларыныҥ мынаҥ арыгы ӧмӧ-јӧмӧ ижин улалтып, колбуларды тыҥыдары деп айдар керек.

Эрмек-куучынныҥ учкары «Большие гастроли. Межрегиональная программа» деген федерал программага јаан алкыш-быйан. Ӧмӧ-јӧмӧ јайаандык ишке бу федерал программа сӱрекей јаан болужын јетирген ле јетирет.

—Эмма Александровна, јилбилӱ куучын-эрмек учун быйан. Слерге, эл театрга, јилбилӱ кӧргӱзӱлер, чындык кӧрӧӧчилер кӱӱнзейли.

К. ПИЯНТИНОВА куучындашкан