Алтайдын Чолмоны

WWF кӱн-айдыҥ айалгазы солунып турганын шиҥдейт

24.12.2020

Јерлик ар-бӱткенниҥ Телекейлик фонды (WWF) кӱн-айдыҥ јылдыҥ ла солунып турганыныҥ шылтактарын шиҥдеер ишти онјылдыктарга улай улалтып јат. Россияныҥ WWF-ныҥ ишчилери бу ууламјы аайынча билимдик иш ӧткӱрип, јетирӱлерди јууп, тӱп-шӱӱлте эдип, келер ӧйдӧ кӱн-ай кандый болоры керегинде прогноз-шӱӱлтелерин айдадылар.

Ӧткӧн јылдарда Россияныҥ WWF-ныҥ билимчилери Приморский крайда, Камчаткада, Алтай Республикада кӱн-айды шиҥдеери јанынаҥ сӱреен јаан иш ӧткӱрген ле олордыҥ бу ижи «Сибирьдиҥ, Ыраак Кӱнчыгыштыҥ кӱн-айыныҥ айалгазын элбеде билерин ле оҥдоорын тыҥыдары» деп текшироссиялык ӱлекерле чыдуланган. Онойдо ок бу билимдик иш аайынча «Кӱн-айдыҥ солунганы: курч сурактары ла ченелтелери» деп бастыра-россиялык ачык онлайн-курстар ачылган.

Јаҥар айдыҥ 22-чи кӱнинде Россияныҥ WWF-ныҥ «Кӱн-ай ла энергетика» деп программазыныҥ директоры, билимчи-климотолог, физико-математикалык билимдердиҥ кандидады, телекейдиҥ Нобелевский  сыйыныҥ лауреады, ар-бӱткенниҥ тыш кебериниҥ мониторинги ле гидрометеорология аайынча федеральный службаныҥ Јондык совединиҥ турчызы Алексей Кокорин ле парниковый газтардыҥ ар-бӱткенге ташталып ла кӱн-айдыҥ солунып турганы аайынча специалист-климотолог, ООН-ныҥ Рамочный конвенсиязында Россияныҥ делегациязыныҥ эксперти Григорий Юлкин ГАГУ-ныҥ билимчилериле, журналисттерле туштажып, куучын-эрмек ӧткӱрдилер.

Куучын кӱн-айдыҥ солунып турганыныҥ шылтактары, курч сурактары керегинде ӧткӧн. Билимчи-климотологтор сурактарга каруу берип, климаттыҥ солунып турганы керегинде толо јартамалдар берген.

—Калганчы јылдарда кӱн-ай кезем солунып турганын кӧрӧдис. Кезик  јылда кышкыда Туулу Алтайда кар јаан, кезикте јокко јуук болот. Ол эмезе јайдыҥ бажында изӱ болуп, ортозында серӱӱн кӱн-ай турат. Бу солунталардыҥ шылтагы неде?

Алексей Кокорин: «Кӱн-айдыҥ кеми, айалгазы кажы ла јыл солунганын јарт кӧрӱп јадыс. Бир јыл кыш шуурганду болгон болзо, бир јыл салкыны ас, је кары јаан болуп ӧдӧт. Ол эмезе јас орой башталат, кӱс эрте тӱгенет. Росгидрометцентрдиҥ јетиргениле, кажы ла јыл кӱн-ай араайынаҥ јылып барып јат. Јылдыҥ туркунына кейдиҥ јылыырыныҥ орто кеми ороондо 2,5 градуска једип калды. Бу тоо 50 јылдыҥ туркунына «јуулган» деп айдарга јараар. Россияда јылыыры араайынаҥ ӧдӱп барааткан болзо, је ол ло ок ӧйдӧ суулардыҥ ажынганы, тыҥ јааштардыҥ, карлу шуургандардыҥ тоозы кӧптӧгӧн.

Кӱн-айдыҥ кеми, айалгазы ороонныҥ экономикалык јӱрӱмине чике камаанын эмезе салтарын јетирет. Ол ок ӧйдӧ ороонныҥ, тергеениҥ экономикалык јӱрӱми ле јӱрӱминиҥ кеми кӱн-айга чикезинеҥ «табарат». Кижи ле оныҥ јӱрӱми, техногенный једимдери кӱн-айдыҥ кемине, солунталарына чикезинеҥ салтарын јетирген ле јетирер. Уч-турулталарын кӱн-айдыҥ солунганынаҥ кӧрӧдис.

Мында мен ол ло текши јарлу «парниковый эффект»  деген оҥдомолды адап јадым. Парниковый эффект дегени кӱн-айды араайынаҥ чикезинеҥ солуп јат. Парниковый газтар техноген шылтактардаҥ улам табылып јат (промышленностьтыҥ салтары, нефть табар јерлердиҥ коронду газтары, кӧлӱктердиҥ газтары). Ар-бӱткендик јанынаҥ алза, мында вулкандардыҥ чыкканынаҥ улам тӧзӧлгӧн газтарды, агаш аразында болуп турган јаан ӧрттӧрдиҥ газтарын  адаарга јараар. Онойдо ок телекейлик теҥистиҥ суузы араайынаҥ соолып турганы база ок парниковый эффект дегенине кожулта эдет. Парниковый газтар астазын деген јаан учурлу ишти ороон, телекей кеминде ӧткӱрбезегис, келер ӧйдӧ «глобальный јылуларга» келерис. Онызы чокым јарт. Бис бу јолго араайынаҥ-араайынаҥ барып јадыс. Бу јаан учурлу суракла билимчи климотологтор иштенип, уч-турулталарын айдып, текши куучынга чыгып турзагыс та, ол курч болуп артып јат.  Бу сурактарды бӱткӱл ороонло, ороондорло кожо бӱдӱрзе, турулта болор».

—Алтай Республикада промышленность дегени јокко јуук. Бисте фабрикалар, заводтор јок. Је кӧлӱктердиҥ тоозы јылдыҥ ла кӧптӧп јат. Бистиҥ тергееде кӱн-ай солунганыныҥ шылтактары кандый? Ак-Туру, Ӱч-Сӱмер деп бийик ле байлу тууларда тоштор кайылары бу јуукта билдирер бе?

Алексей Кокорин: «Алтай Республикада промышленность јокко јуук та болзо, ол Сибирьдиҥ ар-бӱткендик телкемдериле кожо бӱткӱл комлекс-бӧлӱкке кирип јат. Оныҥ учун тӱп-шӱӱлтелер эдер тушта кӧргӱзӱлери Сибирьдиҥ бастыра талаларыла кожо эди-лер. Бу јуук ӧйдӧ Туулу Алтайдыҥ Ак-Туру, Ӱч-Сӱмер деген бийик тууларындагы тоштор кайылары тыҥ билдирбей јат. Је тошту јерлер араайынаҥ бийиктеп, јажыл ӧлӧҥдӱ јерлер, агаштар, јыраалар ӧрӧлӧй ӧзӱп бараатканын улус кӧрӱп турган болор. Бу ончозы — кӱн-ай араайынаҥ јылыганынаҥ улам. Билимчилердиҥ шиҥдегениле, прогноз-јетирӱлериле болзо, 21-чи чактыҥ учында мӧҥкӱлер 70%-ке јоголып-кайылып калар. Кажы да тууныҥ бажында тоштор чек јоголып калар. Бӱгӱнги кӱнде бу процесс-керек бир эмештеҥ барып јат.

Туулу Алтай теҥистиҥ јарадында болгон болзо, тыҥ солунталарды циклондор, талайдаҥ келген шторм-салкындар экелер эди. Јаан суулардыҥ, талайлардыҥ јарадында турган јерлерде, ороондордо јӱрӱм кӱн-айдыҥ айалгазынаҥ, солунталарынаҥ чике камаанду. Слердиҥ тергее эмеш токуналу кӱн-айлу, ар-бӱткендик климатту јерлерге келижет. Заводтор, фабрикалар јок болгоны ару кейге, ару сууларга јарамыкту. Ар-бӱткен чеберлелет. Оныҥ да учун кӱн-айга эдилип турган салтары база ас. Је ондый да болзо, ол парниковый эффект дейтенине кожулта эдип турган шылтактар база бар ла. Ол ло кышкыда — шуурганду салкындар, јайгыда — тыҥ куйун-салкындар, ӧрттӧр. Агаштарды кезерин, јоголторын кезем кӧптӧдип ийгени. Бу шылтактар бир кичинек те болзо салтарын јетирип јат. Кӱн-айдыҥ кеми, айалгазы араайынаҥ да болзо солунып јатканын улус кӧрӧт».

—Озон деген газ ла «озоновые дыры» деп адалганы кӱн-айдыҥ солунталарына кандый салтарын јетирет?

Алексей Кокорин: «Озон — ол парниковый газ. Озонныҥ эки бӱдӱми бар. Јерге јуугы тропосферный деп адалат. Ол јердеҥ келген кирлӱ газтардаҥ, смог деп адалган кирлӱ кейдеҥ тӧзӧлӧт. Стратосферный газ атмосфераныҥ ӱстиги бӧлӱгинде кислородко ультра-фиолет табарганынаҥ улам тӧзӧлӧт. Озоновый дыра дегени — ол стратосферада озонныҥ концентрациязы тыҥ астаганынаҥ улам тӧзӧлгӧн ойдык. Анчада ла  полярный деп адалган талаларда јаскыда ол тыҥ сезилет. Нениҥ учун полярный талаларда дезе, озонды бузарга јабыс температуралар керек. Нениҥ учун јаскыда? Јаскыда соок ло кӱнниҥ чогы кӧп. «Озоновые дыры»  дегени парниковый эффектти эмеш астадып јат. Айдарда, олор кӱн-айга экелип турган салтары бир кичинек деп темдектеерге јараар».

—Кӱн-айдыҥ кезем солунганын текши климаттыҥ солунып бараатканыла колбоорго јараар ба?

Григорий Юлкин: «Кӱн-айдыҥ кажы ла кезем солунтазын текши климаттыҥ солунтазыла колбоорго јарабас. Кезем солунталар 50 де, 100  те јыл кайра болгон. Је ол тушта олор эмеш ас болгон. Эмди бу солунталардыҥ тоозы-кеми там ла кӧптӧп турганынаҥ улам, бӱткӱл климат солунып барааткан деп санааларга келедис. Је мында бӱгӱнги кӱнниҥ техногенный айалгазын ајаруга алар керек. Оноҥ кижиниҥ камааны ла эдип турган керектериниҥ салтары база уч-турулталу. Ол ло сууларды алып ийзегер. Бӱгӱнги кӱнде суулардыҥ јараттарынаҥ ажынганы, алдында јылдарга кӧрӧ, там ла кӧптӧп јат. Суулардыҥ ажыныжы там ла кӧптӧп, јаан чыгым-коромјы экелет. Мында шылтактарды кижиниҥ эдип койгон ижинеҥ,  ар-бӱткенге јастыра баштаныжынаҥ бедиреер керек. Ол эмезе ӧрттӧрди алар. Чын. Кезик јастар, јайлар сӱреен изӱ, кӱйгек болуп, тайгаларда ӧрттӧр бойы башталып јат. Је ол ок ӧйдӧ кижиниҥ эткен керектеринеҥ улам башталган ӧрттӧр кандый кӧп чыгымга экелет

Бис јаҥыс ла кижиге, экономикага экелген чыгым керегинде эмес, је анайда ок ар-бӱткенге јетирилген чыгым-каршу керегинде база сананар учурлу.  Суулар ажынган, ӧрттӧр болгон — бу ончозы текши климаттыҥ айалгазына бир эмеш те болзо салтарын јетирер. Тургуза ла јаан солунталар боло берер эмес, је 50-100 јылдыҥ туркунына болотон солунталарга бу адалганы ӱлӱӱзин эмди ле кожуп койды деп оҥдоорго јараар.

Климатты јаан асфальт јолло тӱҥдештирерге јараар. Кижи оны бузуп болбос, је араайынаҥ јайкап јат. Бир эмештеҥ бу јайкаштардыҥ кӱчи тыҥып, учы-куйны кандый болорын эмди тургуза билбезис».

—Кӱн-айда болуп турган солунталарды ајаруга алза, Россияныҥ кандый талаларыныҥ климады солунталарга тӱрген алдыртар аргалу?

Алексей Кокорин: «Россияда солунталарга ончозынаҥ тыҥ алдырткадый тергеелер јок, је ончо тергеелерди кӱн-айдыҥ солунталарына табартар аргалу деп айдар керек. Бӱткӱл телекей мындый талалардыҥ тоозына кирип јат. «Кайда чичке — ондо ло ӱзӱлер» деп айдыжып турган јок по. Тергеелердиҥ кандый курч сурактары бӱгӱн баштапкы јерде турат — келер ӧйдӧ бу ла курч сурактарда оноҥ јаан сурактар турар. Темдектезе, Поволжьеде кӱйгектердиҥ курч сурагы турат. Келер ӧйдӧ бу сурак бу тергееге тӱбекле тӱҥейлеже берер. Тӱштӱк Сибирьдиҥ эҥ ле оору сурагы — ӧрттӧр.

Приамурьеде суулардыҥ јараттарынаҥ ажынганы муссон јааштарла колбой кӧптӧӧр. Камчаткада — јаан карлар, циклондор, ургун јааштар. Јажына кайылбас тошту јерлерге кирип турган тергеелерде — ол ороонныҥ 60% јери — транспортто ло инфраструктураларда тура беретен уур-кӱчтер бийлеер. Арктикада јылу боло беретени сууларды кечерине, јолдорло јӱрерине, шуургандар ла штормдор кӧптӧӧрине камаанын јетирер. Онойдо ок Арктиканыҥ экосистемазына тыҥ табарулар болор. Ак айуларга, моржторго, тӱндӱк аҥдарга бу јаҥы айалгада тирӱ артарга, азыранарга там ла кӱч боло берер. Кӱн-ай јылыза, улус изӱдеҥ улам шыралаар, јӱзӱн-башка оорулар табылып баштаар.

Бу ончо айдылганы — келер ӧйдӧ кӱн-айдыҥ солунталары кезем тыҥып, бӱткӱл климат солунарына тыҥ табарулар болзо болор аргалу уч-турулта. Россияныҥ айалгазы Африкадаҥ ла Азиядаҥ чик јок башка да болзо, је бис климаттыҥ глобальный солунталарынаҥ туура калбазыс.  Кижи бӱгӱнги кӱнле  јӱрӱп, келер 80-100 јылдаҥ не болорын сананбай јат. Је кижи ле ар-бӱткен, кӱн-ай, климат бой-бойыла  чикезинеҥ колбулу, бой-бойынаҥ чикезинеҥ камаандузын ундыбас керек».

—Телекейде тура берген санитарно-эпидемиялык айалга, ковид ооруныҥ пандемиязы текши климатка кандый бир солунтазын экелген бе?   Ол эмезе ол керегинде айдарга арай ла эрте бе…

Алексей Кокорин: «Кажы ла эпидемия улустыҥ, ороонныҥ јӱрӱмине чикезинеҥ табарат. Климаттыҥ солунганы — ол кейдиҥ ле сууныҥ температуразыныҥ кӧдӱрилгени ол эмезе тӱшкени. Сооктор тыҥыганы, изӱлер кӧптӧгӧни. Ооруларды экелип турган вирустар кейде, сууда, ар-бӱткенде, тындуларда јӱрӱп турарда, олордыҥ тӱрген бе, ол эмезе узак «јӱретени» кӱн-айдаҥ, јылдыҥ ӧйинеҥ база камаанду. Мында јаҥыс ла кижиниҥ ле тындулардыҥ оорулары керегинде эмес, је анайда ок агаштардыҥ, ӧлӧҥ-чӧптиҥ оорулары керегинде база айдарга јараар. Эпидемияларла кожо экономикага тыҥ табарулар эдилет. Промышленностьтыҥ, энергетиканыҥ бӧлӱктеринде иш эмеш токтодылып, кейге кирлӱ таштанчылар астап турган деп айдарга  јараар. Је ар-бӱткенге, климатка экелилип турган каршулардыҥ уч-турултазын бис канча онјылдыктардыҥ бажынаҥ кӧрӧрис.

Ковид ооруны чокым алза, эмди тургуза кандый да тӱп-шӱӱлтелӱ шиҥжӱлер ӧткӱрилбеген. Айса болзо, ооруны бӱткӱлинче јеҥип алзаас, ол тушта билимчилер уч-турулталу јетирӱлерин эдер».

—Куучын-эрмегер учун јаан быйан.

Адакыда: Кӱн-айдыҥ солунталарыла, климаттыҥ курч сурактарыла иштеп турган климотолог-билимчилердиҥ иштериле јууктада таныжарга кӱӱнзеген улус Россияныҥ WWF-ныҥ  сайтына кирип, олордыҥ шиҥжӱлӱ иштерин јилбиркеп кычырар аргалу.

А. МАЙМАНОВА