Ада ады качан да бийик

28.12.2020

Бу бичимелди бистиҥ кару адабыс Иженер Бокович Мундусовтыҥ чыкканынаҥ ала 100 jылдыгына учурлайдыс.

Ол 1920 jылда куран айдыҥ 20-чи кӱнинде Шабалин аймактыҥ Каспа jуртында чыккан. Адазы Бокоҥ Мундусов, мундус сӧӧктӱ, энези кергил угынаҥ чыккан кижи. Таадабыс аҥчы кижи болгон. Тайгадаҥ тӱшсе, экелген этти очокто казанга толтыра кайнадып, коштой jаткан бала-баркалу билелерди тойдыра азырайтан кижи болгон деп, улус айдатан. Бойы да кӧп балдарлу болуп, кызалаҥду jылдарда jаан билелерге азыранарга кӱч болгонын jакшы оҥдоп, калыгына мынайып болужатан. Эш-нӧкӧри оорудаҥ улам эрте jада калган. Jаан уулы jуу-чакка барала, jеҥ jастанып, Алтайына кайра jанбаган. Иженер кӧп балдарыныҥ jааны болуп арткан. Оныҥ кичинек карындаш-сыйындары эне jок болуп, кӱч айалгада јӱрген.

Таадабыстыҥ экинчи эш-нӧкӧри байат укту Мактым Шабуракова деп сӱрекей чыйрак, кеберкек кижи болгон. Ол Россияныҥ нерелӱ ӱредӱчизи С. Н. Шабуракованыҥ jаан эjези. Jаанабыс эне jок арткан балдарды ӧскӱрип, олорго jӱрӱмин учурлаган. Бойы база балдар табып, олордыҥ ончозын колго-бутка тургускан. Иженер уулы Каспа jурттыҥ школын божодоло, jаан jӱрӱмниҥ jолына эрте чыккан. Ол бойыныҥ алдына азыранып, иштеп jӱрген.

1938-1940 jылдарда ол Кош-Агаштагы аймакисполкомныҥ комсомолдыҥ инструкторы, анайда ок «Jаҥы Jол» газеттиҥ кӧчӱреечизи болуп иштеген. Ада-Тӧрӧл учун Улу jууга сынык буттыҥ шылтагыла барып болбогон, jе jуучыл молjузын алты jылдыҥ туркунына Балыкчы, Тожоҥты јанында гран-кыйуны корулап бӱдӱрген. Черӱниҥ кийнинде адабыс Кош-Агаш аймактыҥ jурттарыныҥ jадын-jӱрӱмин ӧрӧ кӧдӱрери јанынаҥ эрчимдӱ иштеп jӱрген. 1946 jылдаҥ ала Кош-Агаштыҥ аймакисполкомыныҥ экинчи качызы болгон, 1948 jылда «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ корреспондентине кӧстӧлгӧн. 1949 jылда «Jаҥы Jол» газеттиҥ редакциязыныҥ каруулу jаанына кӧстӧлгӧн. Анайда ок 1951-1954 jылдарда партияныҥ ижине кычырылган. 1954 jылда крайдыҥ партийный школына ӱредӱге барып, оны божодордо, кӧндӱре ле Курган каладӧӧн бийик ӱредӱлӱ партийный школдыҥ ӱредӱзине аткарылган. 1958 jылда бу школды тӱгезип, Кош-Агашта аймакисполкомдо иштеген. Бу ӧйлӧрдӧ бистиҥ адабыс энебиске туштап, айыл-jурт тӧзӧп, Кӧкӧрӱде jадып баштаган. Энебиске туштагалакта, баштапкы эжиле айрылышкан, эки балазы бар деп укканыс.

Коля акабыс биске айылдап келип туратан. Ол jалакай jӱректӱ, биске, карындаш-сыйындарына, карузып jӱрер, керсӱ ле jараш чырайлу уул болгон. Ол черӱде jӱреле, кату оорула оорыйла божогонын угала, коркышту тыҥ карыкканыс. Адабыс уулыныҥ салымына кородоп, тыҥ ыйлаган, оныҥ сӧӧгин Горно-Алтайск калада саларга барганы санаабыста арткан. Кызы Светлана Иженеровна орус укту кижиге барып, Чой аймакта школдыҥ директоры болуп узак ӧйгӧ иштеп, оорудаҥ улам jада калган. Ол эки уул азыраган.

Бистиҥ адабыс Чуй jерине карузып, ондо артып, jӱрӱмин билезине ле мында jаткан улуска учурлаган. Ол jӱрӱминиҥ учына jетире газеттиҥ ижине бӱдӱмjилӱ арткан. Адабыс jурттыҥ корреспонденти болуп, бу ижин качан да токтотпогон. Колхозтыҥ мал-ажын ыраак турлуларда кӱдӱп турган ишчилердиҥ jадынын кӧрӧргӧ, турлуларды кӧп кӱндердиҥ туркунына атту эбирип, олорго газет-журналдар, самаралар јетиретен. Ол ӧйлӧрдӧ колхозто кӧлӱк ас, малчылар адабыстыҥ келерин сакып, солундар угарга энчикпейтен.

Адабыс колхозтыҥ койчы-малчыларыныҥ иш-тожыныҥ аайы, олордыҥ jадын-јӱрӱмге керектӱ не-немелер јанынаҥ jедикпестер керегинде ачыгынча бичип, уур-кӱч jӱгин jамыда отургандарга айдып, болуш эдерине аjару этсин деп кычыратан. Анайда ок jакшы иштеп jӱрген койчылар керегинде тӧрӧл газедине бичип туратан. Койчылар не-немелер садып аларга, турлудаҥ бир jылдыҥ ичинде бир-эки ле катап тӱжетен, олор бистиҥ айылыска келип токтойтон. Бистиҥ эки кып кичинек турабыс бир канча кӱнге улусла толо беретени санаабыска jакшы артып калган. Тӱште керек-jарактарын олор бӱдӱрип, эҥирде изӱ чайлаш ла узак ӧйгӧ куучын болотонын ундыбаганыс. Эртезинде олор аттарына минип, ыраактагы турлуларына атанып jатса, эне-адабыс jепселдерин атка коштоп болужатан. Бис, балдар, база сонуркап, кожо чыгатаныс. Бистиҥ айылда кӱндӱлӱ айылчылар болгонын ончобыс оҥдоп, табыш jок, кунукчылду отура беретенис. Jӱк энебисле коштой отурып, оныҥ ӧрӧ турган Кудайдаҥ олор эзен-амыр jедип, бала-барказы, айыл-јурты амыр турзын деп олор учун бажырып отурганын угуп, кичинек jӱректеристе оҥдоп-оҥдобой, теҥериде Кайраканга баштанатаныс. Колхозтыҥ малын кичееп, ӧскӱрип jаткан койчылардыҥ jеҥил эмес салымын бистиҥ эне-адабыс jӱректерине салып, алканып jӱргилейтен.

Бистиҥ адабыс чындыкты сӱӱген кижи болгон, ол иштеҥкей ле ак санаалу, ачык-jарык jӱректӱ улусла оморкоп, сӱӱнип jӱретен. Ол тӧгӱн-мекени, куру-кей куучынды качан да jаратпайтан. Бойы jобош кылыкту, тереҥ ле ойгор санаалу, кӧп куучындабас, улуска аjарыҥкай, кижиге килеер, иштеҥкей кижи болгон. Ол качан да улусты јамандап айтпас, jобош тынду, балдарына ла калыгына jаан сӱӱштӱ болгонын јакшы билерис. Оныҥ да учун ӧӧй-энези оны мактап, «эҥ кару уулым» деп айдатан. Jаанабыс 105 jаш jажап, Ленjол jуртта кичӱ кызыныҥ колында jӱрӱп, мӧҥкӱзи ондо кӧдӱрилген.

Кӧкӧрӱ jурттыҥ калыгыныҥ кӧзинде адабыс jаан тоомjыда jӱрген деп айтсабыс, чын болор. Оныҥ учун ончо улус оны «jестебис» деп адайтан. Бистиҥ энебис тогус jашта ӧскӱс арткан. Репрессияныҥ тӱбеги кӧп калыктардыҥ салымын сындырган эмей. Адазы Кызыл-Ӧзӧктӧ кӧп улустыҥ тоозында аттырткан. Энези оорудаҥ улам божогон. Сок jаҥыс аказы Кечил Чичинов jуу-чакка барып божогон. Бойыныҥ ачык-jарыгыла, иштеҥкейиле, улуска килеҥкейиле энебис Кӧкӧрӱ jурттыҥ улузыныҥ алдында jакшы атта болгон. Кожо чыккан ака-карындаш jок артып, ончо улуска «эjебис» болгон. Бистиҥ адабыс энебиске бир кату сӧс айтканын укпаганыс, олор узак ӧйдиҥ туркунына эптӱ-jӧптӱ jуртаган.

Бистиҥ адабыс алтай интеллигенттердиҥ бирӱзи болгон деп, кӧп улус айдыжатан. Ол јурттыҥ аксагалдарыныҥ, колхозтыҥ администрациязында иштегендердиҥ ӱредӱчизи болгон. Бастырателекейлик ле бойыныҥ орооныныҥ, калыгыныҥ тӱӱкизин jакшы билип, улуска телекейде ле ороондордыҥ ортозында болуп турган айалгаларды jакшы оҥдоор ло jартап болор эр болгон. Ол бастырароссиялык партийный курултайларда туружып, кӧп калыктардыҥ ортозында кичинек алтай калыгыныҥ уулы болуп, тӧрӧл ороонында бӱдӱмjилӱ иштеп jӱргенин кӧргӱскен. Jакшы ижи учун кӧп Кӱндӱлӱ грамоталарла кайралдаткан, делегациялардыҥ тоозында Ленинградта Кышкы ӧргӧӧниҥ jанында соктырган фотоjуруктар онызын керелейт. Анайда ок, Кара талайдыҥ jаказында соктырткан фотоjуруктарын кӧрӱп, оныҥ мергендӱ ижи бийик баалалганыла оморкойдыс. Бис, балдары, кичинек тужыста кӧп неме оҥдобос болгоныстаҥ улам, адабыстыҥ солун куучындарын да керекке албаган болбойыс. Jе бойлорыс билелерлӱ, бала-баркалу болуп, эне-адабыс бу jердеҥ jӱре берген де болзо, акту jӱрегистеҥ олорго улу быйанысты айдадыс. Балдарыс угы-тӧзистиҥ колбузын билип jӱрзин деп, кереес эдип, jаандарысты эзедип jӱректер.

Эне-адабыс кожо jуртап, jаркынду jӱрӱм jӱрген. Беш балазын сӱрекей кичееп азырап, балдарыныҥ jӱрегине эҥ бийик ле баалу эрjине-байлык артыскан: тӧрӧл jерине ле калыгына кару болорына, эне-тилин кичееп jӱрерине, Кудайдаҥ айап, ару санаалу ла jалакай jӱректӱ болуп, улуска болужып, кижи болгон адын бийик тудуп, jӱрӱмниҥ учурын билип jӱрерине ӱреткен. Адабыс 69 jашта оорудаҥ улам арай ла эрте барганына, кӧп баркаларын кӧрбӧй калды деп кунукканыс.

Беш балазынаҥ мундус угын улалтар баркалар таркады. Каспа jурттыҥ бир алтай уулы Эре-Чуй jериниҥ бӱдӱмjилӱ эри болгонын тӧрӧӧн-туугандар билип jӱрзин деп бичидис. Адабыстыҥ бала тужында jӱрӱминиҥ бис, балдары, билбес бӱктери бар ла болор. Оны Каспа jуртта jаткан тӧрӧӧн-туугандар jакшы билер деп сананадыс. Олор куучындап берзе, jакшы.

Балдары: Ася, Василий, Чечек, Валентина, Герман

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина