Алтайдын Чолмоны

Јаҥы 2021 јыл јакшыны экелзин

28.12.2020

Јаҥы јылдыҥ тыныжы эжигиске једип келди. Бу ла тоолу кӱннеҥ телекей эски јылды ӱйдежер ле јаҥы 2021 јылды уткуур. Кӱнчыгыш јылтоолошло болзо, Уй јыл кочкор айдыҥ бажында айдыҥ јаҥызында кирер. Је бис Россияда јуртап турганыс учун, бастыра ороонло кожо Григориан календарьла башкарынып, эски јылды јаҥар айдыҥ 31-чи кӱнинде ӱйдежип, јаҥы келген јылды уткыйдыс. Бу јаҥжыгу бистиҥ ороондо 300 јылдаҥ ажыра улалып јат. Баштапкы ла катап јаҥыјылдык байрам мынайда 1700 јылда Петр I каан башкарып турган ӧйинде Кызыл тепсеҥде темдектелген болгон. Оноҥ ло бейин россияндардыҥ јаҥыјылдык тӧс байрамдык керектери Кызыл тепсеҥде ӧткӱрилет ле Кремльдиҥ куранттары тӱнниҥ он эки cаадында сокконынаҥ јаҥы јыл кирген деп чотолот.

Келген кажы ла јылдыҥ бойыныҥ кылык-јаҥы, белгелери, темдектери бар болгоны керегинде озогы улус айдып койгон. Олор ончозы јаҥы келген јылдыҥ ээзи кандый тынду болгонынаҥ камаанду. Јаҥы кирген јыл ӧткӧн јылдаҥ јымжак, токыналу, кирелтелӱ, једимдӱ болзын деп, улус бу белгелерге ле темдектерге ајару эдерге, јаҥыјылдык тӱнде кандый бир јаҥжыгуларды бӱдӱрерге амадайдылар. Бу ончозы чын, байла.   Оныҥ учун Уй јылды канайда уткыыры керегинде бир кезек јаҥжыгуларды эске алып ийектер.

Уй јыл токыналу ла тӧзӧӧнтӱ керектердиҥ јылы

Кудай он эки јылга тындулардыҥ аттарын берип турган озогы ӧйдӧ Уй мынайда айткан дежер: «Јажаҥынаҥ јип јӱрерге тайгазы јакшы болбой, кӧӧлмӧгинеҥ ичип јӱрерге Алтайы јакшы болбой. Кышкы кӱн келгежин мӱӱзим ле сый тоҥбозо, курсактаҥ алдырбазым, јайгы кӱн келзе, ичим сыстап та турза, кепшенип јадарым мен, јерде ле Кижиниҥ јанында јӱрейин». Алтай албатыныҥ кеп-куучындарында айдылганыла, Уй кижиниҥ јанында јӱрӱп, ак сӱдиле, семис эдиле азырап јӱрерге кӱӱнзеген. Оноҥ учун, байла, Уй јылды токыналу, иштеҥкей, тӧзӧӧнтӱ кылык-јаҥду улуска јарамыкту јыл деп айдыжат. Чокум амадулар тургузып, тӧрӧлине, бойыныҥ айыл-јуртына тартылып, јакшыга амадап иштензе – аш-курсактаҥ, једимнеҥ ле арткан да јакшы сыйлардаҥ артып калбазар! Ончозын Уй јыл ажындыра берер. Бастыразы бойоордоҥ камаанду. Је качан саҥ-тескери кылыктар эдип, кериш-уруш баштап, кандый да меке, тӧгӱн, јастыра амадулар тургуссагар ла олорды бӱдӱрерге бир ле оноҥ до кӧп улусты кӱйбӱретсегер – јакшыны сакыбагар! Уй јыл аҥтара тееп те ийер аргалу, ол эмезе айры мӱӱстериле јыга сӱзӱп те койор! Маарыҥ ба, айса мӧриҥ бе – бойыҥ талда деген чилеп.

Уй јыл кижиге удура баштанган, эҥ ле учурлузы – оны ачындырбас, тескерлетпес, оныла ойнобос керек деп кӧрӱп јадыс.

Јаҥы јылды кемле, канайда уткыыр?

Мактанчакты, тыҥзынчакты, мекени ле бойын мактап кӧргӱзерин сӱӱбес Уй јыл токыналу, тӧзӧӧнтӱ айалганы јакшы кӧрӱп јат. Оныҥ учун јаҥыјылдык тӱнди бойоордыҥ айыл-јурттарда тоогон эне-адагарла, билениҥ ээлери болгон Эр ле Эпши улусла, бала-баркагарла кожо ӧткӱрзе јакшы болор.  Григориан календарьла болзо, Буканыҥ кебери айдылат. Айдарда, буканыҥ туйгактарынаҥ эдилген талисмандар, буканыҥ статуеткалары столдо турза јакшы. Уй јылу ла ару айыл-јурт сӱӱп турган јыл.  Эски, керек јок ӱп-сапты айылдаҥ чыгара мергедегер. Ӱп-сап дегенине кийим-тудум да, айак-казан да, база јылдарла тузаланылбай јаткан не-немени айдып јадыс. Олорды јайладып, айылдыҥ бастыра ӱйелерин арутада јунуп койзоор, тураныҥ кейи-энергетиказы да  ару боло берер. Јылдыҥ учында болуп турган меҥдеш, сандыраш ӧдӧ берер учурлу. Ару, јылу айалгада, эҥ ле јуук улусла кожо ӧткӧн јылдыҥ элестерин эске алып, јаҥы амадулар тургузып, јаҥы јылды уткыыр керек.

Кандый кийим кийер, кандый курсак белетеер?

Уй ӧлӧҥ сӱӱр тынду болгондо, столдо элдеҥ ле озо маала ажынаҥ, ӧлӧҥнӧҥ белетелген курсак толо болор учурлу. Салаттар, јажыл ӧлӧҥлӧ кожымактыган курсак-тамактар кӧп болзын. Эттеҥ белетелген аш-курсакты алза, уйдыҥ эдин кӧп тузаланбас керек деп айдыжат. Такааныҥ, койдыҥ, чочконыҥ эди јараар. Суузындарды алза, јажыл ӧҥдӱ коктейльдер, чайлар, суузындар јарамыкту болор. Столдыҥ сервировка-јазаганы база јажыл ӧҥлӧ колболыжып турар учурлу. Кызыл ӧҥдӱ аш-курсактаҥ, суузындардаҥ, десерттердеҥ эмеш туш-туура барзагар, јакшы болор. Уй, анчада ла Бука, кызыл ӧҥди кӧрӧр кӱӱни јогын билерис ине. Оныҥ учун ӧйинеҥ озо јылды ачындырбазас, бойыска ла јакшы болор болбой…

Кийим јанынаҥ алза, мында јарамыкту ла јарамыкту эмези ойто ло такып јажыл ла кызыл ӧҥдӧр ортозында болуп јат. Кып-кызыл ла ого јуук ӧҥдӧрлӱ кийим  кийбезе торт, арткан ӧҥдӧр, колболышкан ӧҥдӧр јараар. Јаҥыс мында модельерлердиҥ кӱӱн-санаазын база ајаруга алар керек. Ороонныҥ јарлу модельерлери Уй јылды ак, јымжак ак, сӱттиҥ ӧҥине тӱҥей ак ла акка јуук ӧҥдӧрлӱ кийимдӱ болзогор јакшы деп айдыжат. Онойдо ок јажыл, јымжак јажыл, кӧксимек јажыл ӧҥдӧр јылга јарамыкту. Григориан календарь дееристе, ондо ак темир керегинде база айдылат. Айдарда, јарангыштарда, кийимниҥ аксессуарларында ак темирдеҥ эдилген кожымактар болгон болзо, јакшы болор эди.

Јаҥы јылдаҥ нени сакыйдыс?

Кажы ла јыл эски јылды ӱйдежип тура, бис јакшызы артып калзын, јаманы јӱре берзин деп кӱӱнземелдерди айдадыс. Онызы чын. Ӧткӧн јылдыҥ  келишпестери јӱрӱмди, санааны, јӱректи уурлатпазын деп, оны керек јок, эски кийимдий таштап, мергедеп ийер керек. Ӧдӱп бараткан 2020 јыл «високосный» деп чотолып, ороонго, телекейге сӱреен кӱч болгон. Бастыра јанынаҥ карамы јогынаҥ «табарулар» тыҥ болгон. Мында ооруларды, јылыйтуларды айдып јадыбыс. Кӧп улус, белгечилер бу айалганы високосный деп адалган јылла колбогылайт. Айса болзо, ол кайда да чын болор. Уй јыл, Чычкан јылга кӧрӧ, токыналу јыл болор деп, кӧп белге-темдектерде айдылган. Иштеҥкейди сӱӱйтен, јаан ла агару керектерге јолдорды ачатан јылда ак ла ичкери санаалу, јӱреги килеҥкей ле јымжак улуска Кудай берген јылы удура барар. Кара санаалу, кӱйӱнчек ле улуска јаман сананып тургандарды јыл сӱӱндирбес. Оныҥ учун келип јаткан  Уй јылда јаҥыс ла ак ла агару санаалар сананып, бой-бойысты тооп, бой-бойыска кару болуп, бийик амадулар тургузып иштензеес,   јыл да биске удура болор, сӱӱнчилер сыйлаар ла ырыс экелер!…

А. МАЙМАНОВА