Алтайдын Чолмоны

Тегин эмес, је јаан учурлу јыл…

28.12.2020

Ӧдӱп јаткан јылдыҥ учында Россия Федерацияныҥ сенаторы Владимир ПОЛЕТАЕВ «Алтайдыҥ Чолмонына» бойыныҥ ижиниҥ турулталары ла ороондо болуп турган кубулталар керегинде куучындаган.

—Владимир Владимирович, быјыл Россияныҥ Конституциязына элбек кубулталар кийдирилген.  Эмди јасактарды Конституцияга келиштирер иш кандый ӧдӱп туру?  

—Бу   јыл   биске   тегин   эмес,   је јаан учурлу јыл, озо ло баштап Россия Федерацияныҥ Тӧс јасагына эдилген кубулталар учун.  Конституцияныҥ реформазы публичный јаҥды тӧзӧӧрине, парламенттиҥ чыдуларына, президентке ле јонјӱрӱмдик элбек гарантияларга камаанду јаан кубулталарды баштаган. Онызы иштеп турган јасактарды јаҥы Конституцияга келиштирери аайынча јаан иштер эдерине экелгени јарт.   Конституционный јасакберим ле государственный строительство аайынча комитет (мен ого киредим) керектӱ документтер белетеери  аайынча тӧс ишти бӱдӱрген.  Олордыҥ кӧбизи јылдыҥ учына јетире јарадылар.

Конституцияда салылган бу ончо гарантиялар јарадылган ӱчјылдык бюджетте бичилип калган

Чокымдап айтса, сенаторлор јӱк кӱски сессияда Конституцияга кубулталарды бӱдӱрерине ууламјылу 20-деҥ кӧп јасактарды кӧргӧн лӧ јараткан:   ол тоодо бистиҥ ороонныҥ јериниҥ бӱткӱлин корыыры; Россия Федерацияныҥ Конституционный јаргызыныҥ составын, чыдуларын, ижин ле башкаруныҥ статузын чокымдаарыныҥ ээжизи,  оныҥ ижиниҥ тӧзӧмӧл-тап-эрик тӧзӧгӧлӧри ле оны тӧзӧӧри;  Президенттиҥ Федерация Соведиле ФСБ-ныҥ ла тыш кайуныҥ службазыныҥ башкараачыларын тудар суракла консультация эдериниҥ сурагы.

Конституцияга јонјӱрӱмдик блок јанынаҥ кубулталар  2021 јылдыҥ бюджедине кирип калган.

—Слердиҥ айтканаарла, кубулталар 2021 јылдыҥ бюджедине кирген. Олор керегинде элбеде куучындап берзеер? 

—Меге,  Россияныҥ  кажы  ла  кижизине ок чылап, јонјӱрӱмдик учурлу кубулталар јаан учурлу болуп јат.   Олор кажы ла кижиниҥ кӱнӱҥги јадын-јӱрӱмине ууламјылалган ине.  Олордо иштиҥ эҥ ас тӧлӧмири јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчадаҥ јабыс болбозы быжулалган, пенсиялардыҥ ла јонјӱрӱмдик тӧлӧмирлердиҥ индексациязы, јарамыкту ла јеткил медицина ла кӧп ӧскӧлӧри де тургузылган.  Конституцияда салылган бу ончо гарантиялар јарадылган ӱчјылдык бюджетте бичилип калган.

Бюджеттер ортодо колбулар аайынча ӱчјандай комиссия (мен ондо) тергеелер ортодо дотациялар ӱлеер иш бӱдӱрет.  Бистиҥ тергееге федерал бюджеттеҥ јӧмӧлтӧ сӱреен јаан учурлу.  Оныҥ шылтузында Алтай Республика јонјӱрӱмдик-экономикалык курч сурак-тарды бӱдӱрерине акча-манат алып туру.

Кӱчӱрген айдыҥ ортозында Россия Федерацияныҥ акча-манат аайынча министри Антон Силуановтыҥ башкарганыла, ээчий јуун ӧткӧн. Ондо башкаруныҥ турчылары,   сенаторлор ло Государственный Думаныҥ депутаттары турушкан. Бис Россия Федерацияныҥ субъекттериниҥ бюджеттерине 2021 јылда ла 2022 ле 2023 јылдардыҥ планду ӧйлӧринде федерал бюджеттеҥ бюджеттер ортодогы трансферттерди ӱлештирери ле берери керегинде суракты кӧргӧнис.  Бир канча темдектер айдайын.  Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыр баштамы звенозыныҥ модернизациязына келер јылда   168 млн  салковойдоҥ кӧп акча чыгарылар.  Ондый ок акча-манат ээчиде келер эки јылда база чыгарылар.  Онойып, текши тооло  500 млн салковойдоҥ кӧп акча келер. Россия Федерацияныҥ субъекттериниҥ бӱгӱнги калаларда јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр   государственный программаларын ла  муниципал программаларын јӧмӧӧрине јуук ӱч јылда   республикага  173 млн салковойдоҥ кӧп субсидия чыгарылар.  Баштамы класстардыҥ ӱренчиктерин изӱ курсакла тегинге азыраарына     620 млн салковойдоҥ кӧп акча-манат, класстыҥ башкараачызыныҥ ижин бӱдӱреечи ӱредӱчилерге тӧлӧӧрине 820 млн салковойдоҥ кӧп акча келер.

—Владимир Владимирович, кубулталарга ойто бурылалы. Олор сенаторлордыҥ чыдуларына кандый камаанын јетирди? 

—Кубулталар аайынча Россия Федерацияныҥ сенаторлорына федерал ла тергеелик силовой министрлерди ле прокурорлорды тударында туружар, онойдо ок президенттиҥ представлениезиле Конституционный ла Ӱстиги јаргылардыҥ, кассационный ла апелляционный јаргылардыҥ јаргычыларыныҥ чыдуларын токтодор  арга берилген.

Коронавирустыҥ пандемиязы бистиҥ јӱрӱмистиҥ бастыра јанына салтарын јетирди

Бис јаҥы конституционный чыдуларла иштеп турубыс.  Јаҥар айдыҥ бажында комитеттиҥ јууны ӧткӧн, ондо сенатор-коллегаларла кожо баштапкы ла катап тергеелердиҥ прокурорлорыныҥ јамызына кандидаттарды јӧптӧштирерин  ӧткӱргенис. Хакасияныҥ, Амурский, Воронежский, Оренбургский ле Тамбов-ский областьтардыҥ прокурорлорыныҥ јамызына, онойдо ок Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ла Кӱнбадыш-Сибирьдиҥ транспортный прокуратураларыныҥ јаандарына Президенттиҥ адаган кандидатуралары кӧрӱлген. Бис ончо кандидатураларды јаратканыс.

—Пандемия Слердиҥ Алтай Республикада ижигерге кандый салтарын эмезе камаанын јетирди?  

—Јаҥы коронавирустыҥ југуш оорузыныҥ пандемиязы бистиҥ јӱрӱмистиҥ бастыра јанына салтарын јетирди, кажы ла кижиниҥ профессионал ижине ле таҥынаҥ јӱрӱмине кубулталар кийдирди.  Оорыйдыс, эмденедис ле ойто ишке чыгадыс.

Эмди тергееге кӧп келер арга јок болгоны карыкчалду, је иш токтобойт.  Кӧстӧҥ кӧскӧ куучындажар арга јок то болзо, је колбулардыҥ бӱгӱнги аргалары бу једикпести јымжадып туру.  Мен соцсетьтерде эрчимдӱ туружадым, мениҥ бӱктериме республиканыҥ бастыра толуктарынаҥ 15 муҥнаҥ ажыра улус бичиткен.  Тергеениҥ эл-јонынаҥ комментарийлерде ле јетирӱлерде баштанулар ла шӱӱлтелер улайын келип туру.

Јаҥар айдыҥ ортозында эл-јонло јаҥжыкканыла таҥынаҥ туштажулар ӧткӱргем. Баштанган јерлештер  Горно-Алтайскта, Улаганда, Каракокшодо,  Кан-Оозында  јуртайт.  Баштанулар льготный дейтен јадар јер алары, российский гражданствоны орныктырары,  тӧгӱндеткен дольщиктер, таҥынаҥ турага газ ӧткӱреринде болужары, Јака Тӱндӱкке тӱҥейлелген аймактардыҥ эл-јоныныҥ пенсияларын такыптаҥ чоттодоры јанынаҥ сурактарла болгон.   Кандыйыныҥ да аайына тургуза ла чыгар арга болгон, кезиктери мениҥ таҥынаҥ шиҥжӱме алынган. Республиканыҥ башкарузында коллегаларыма ла бӱдӱреечи јаҥныҥ территориальный федерал органдарыныҥ башкараачыларына эл-јонло туштажуларда эрчимдӱ турушкандары  ла кожо иштегени учун быйаным.

820 млн салковойдоҥ кӧп акча тергееге келер

—Бӱгӱн Алтай Республика туристический тергее болуп эрчим алынат.   Слер бу ууламјыда кандый бир иш ӧткӱрип туругар ба?  

—Бистиҥ тергеениҥ туризм јанынаҥ аргалары јаан. Ол Россияныҥ эл-јонына там ла јилбилӱ болуп браады, онызы калганчы јылдарда сезимдӱ боло берди.

Мен тергеени курортный сбор дейтен ченелте-эксперименттиҥ туружаачыларыныҥ тооломына кийдире-ри керегинде федерал јасактыҥ ӱлекерин тургускам ла Алтай Республиканыҥ башкарузына ла Эл Курултайына аткаргам. Бӱгӱн бу ченелтеге Крым Республика, Алтайский, Краснодарский ле Ставропольский крайлар кирет.

Мен бодозом, бистиҥ тергеени тооломго кошконы мында туризмди турумкай ӧскӱрер, ол тоодо Туулу Алтайдыҥ  экологиязына јеткери јок болорын јеткилдеер арга берер.  Онойдо ок тергеениҥ «чырайы» болуп турган кереестерди ле ӧскӧ дӧ байлыктарды, олорды јарандырарына, аайлу-башту тудуп, кичеерине, сӱрее-чӧпти јуунадарына ӱзеери акча-манат алар арга болор.

492-чи пленарный јуунда Валентина Ивановна Матвиенко бу баштаҥкайды јӧмӧгӧн лӧ курортный јуунтыны текши Россияда ӧткӱрер шӱӱлте эткен.

—Слер база кандый јасактарла иштеп туругар? 

—Јаҥар айдыҥ ортозында мен Государственный Думада баштапкы кычырышта Россия Федерацияныҥ нотариат керегинде јасакчы тӧзӧгӧлӧрине таҥынаҥ иштеп турган нотариустардыҥ ижин тӧлӧӧриниҥ системазын јарандырар бӧлӱгине кубулталар эдери керегинде јасактыҥ ӱлекерин чыгаргам.   Ӱлекерди бис комитеттеги коллегаларымла кожо тургусканыс. Бу јасакты јаратканда, нотариальный ишти тӧлӧӧриниҥ системазын јеҥилтер  ле бирлик тариф кийдирип, оны ачык эдер арга берер.

Бистиҥ тергеениҥ туризм јанынаҥ аргалары јаан

Оныла коштой, алдында тургузылган јети јасак аайынча иш улалат.

Тергеелик уполномоченныйлардыҥ институдын јасактар јанынаҥ ӧскӱрери аайынча ишти тӱгезип браадыс.

—Кӱстиҥ бажында Горно-Алтайскта Слердиҥ јӧмӧлтӧгӧрлӧ јуучыл-јерлештерге кереес тургузылган.  Республиканыҥ эл-јонына бу монументтиҥ ачылтазы учурлу дезеер? 

—Ӧткӧн јылда јуучыл керектердиҥ ветерандары ла каланыҥ администрациязы меге кереес тургузар баштаҥкайла баштанган. Бис јаан иш ӧткӱргенис:  најылык государстволордыҥ јеринде божогондор керегинде чачылган јетирӱлер  јуулган ла бириктирилген.  Кажы ла солдат ла офицер керегинде јетирӱни башка-башка архивтердеҥ јууганыс.  Сыгын айдыҥ 18-чи кӱнинде Совет Союзтыҥ ла Россия Федерацияныҥ локальный јууларында божогон јерлештериске мемориал Јеҥӱниҥ Паркында кӧдӱриҥилӱ айалгада ачылган.  Ондо Афганистанда, Таджикистанда ла Тӱндӱк Кавказта јер јастанган  јерлештеристиҥ – солдаттардыҥ ла офицерлердиҥ – аттары бичилген.   Мен сананзам, божогон уулдардыҥ ада-энелеринде, тӧрӧӧндӧринде, кожо јӱргендеринде келип, эрте јӱре берген, је ундылбаган јуук улузын эзедер јер болор учурлу.

—Удабастаҥ ла ороон Јаҥы јылды байрамдаар. Слер Јаҥы јылды канай укыырга туругар? 

—Байрамныҥ тӱнинде бис јаан ла нак билебисле јуулыжарыс. Бойыстыҥ колысла эткен сыйларысты сыйлажарыс, јылу уткуулдарысты айдыжарыс.

Мен Алтай Республиканыҥ эл-јонын акту кӱӱнимнеҥ Јаҥы јылла уткуп турум!  Барып јаткан високосный јыл бистиҥ ончобыска айдары јок кӱч јыл болды. Карыкчалду  керектер де болгон болзо,  јыл јакшызын да экелген.  Озо ло баштап, ол бистиҥ кӱчтӱбисти, улуска килеп, кемге де болужар, кайда да алдындазынаҥ   артык болор аргалубысты кӧргӱсти.  Кижи кӱч айалгаларда оок ийде-кӱчин јууп, бойынаҥ камаанду ончо керектерди эдип  ийет.  Јерлештерге акту кӱӱнимнеҥ келер јылда јакшыга бӱтсин,  кандый да ӧйдӧ болушка келетен чындык најыларлу болзын, сӱӱнчилер, ырыс, бек су-кадык ла акча-манат јанынаҥ јеткил болзын деп кӱӱнзейдим!

РФ-тыҥ сенаторы В. Полетаевтиҥ пресс-службазы