Кам јаҥыныҥ ӱредӱзине тайанадым…

14.01.2021

Јурукчы Павел ОЙНОШЕВ јаҥы јуукта јураган јуруктарына кичинек јартамал эдип, мынайда куучындады:

–Калганчы ӧйдӧ јураган тизӱ јуруктарым алтай албатыныҥ, кижиниҥ, бойыстыҥ јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ бери јаҥдап, тудунып келген кудай јаҥына учурлалат. Јаан јаҥыстыҥ учурын улус јетире оҥдобой, чечип болбой јат. Је бедиренип, кычырып-казынып, тереҥжиде барзас, кам јаҥыс чыгып келет. Бистиҥ бӱгӱнги јаҥдап јаткан јаҥыстыҥ тӧзӧгӧзи кам јаҥы. Бӱгӱнги кӱнге јетире бистиҥ кам јаҥыстыҥ ӱредӱзин билимчилер де, ойгор шӱӱлтечилер де керектӱ кемине чыгарып, оныҥ учурын, аайын јартабаган деп айдарга јараар.

Албатыга кам кижини ӱстисте турган Јайаан, Кӧк-Айас ийет. Ийдези оныҥ јаан. Бистиҥ јаҥдаган јаҥысла болзо, Кӧк Теҥери тогузон тогус катту. Кам кижи оныҥ он јети кадына учуп чыгала, Ӱч-Курбустаннаҥ суранып јат. Кезикте ол он бежинчи ле кадына чыгып суранар. Ол тужында Кудай эмезе Агару Јааныс бойыныҥ кыстарын ӱстинеҥ тӧмӧн тӱжӱрет.

«Албатыга кам кижини ӱстисте турган Јайаан, Кӧк-Айас ийет»

Јуруктаҥ алтай кижини Алтай-Кудайына бажырып-мӱргӱп, јаандарын ак сӱтле эмезе актаҥ тамган ашла кӧдӱрип јатканын кӧрӧдигер. Алтайсу јурук. Је баштап тарый кӧрзӧ, алтай ла ӧзӧктӱ, сезимдӱ неме јок ошкош. Је кӧрзӧӧр дӧ, мында тодоштордыҥ укталып келген ук-тӧстӧри, ада-ӧбӧкӧлӧри: Самчы – Ыргай – Калјанай – Јастакоп – Каштай –Ойнош. Бӱгӱнги кӱнде мен тогузынчы укка-тӧскӧ токтодым. Кудай – јаҥыс, Теҥери-Шаҥ – јаҥыс. Ук-тӧстӧрдиҥ, ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ јолы бар. Ада-ӧбӧкӧлӧр укталып, тазылданып-тамырланып ӧзӧт. Олорды Јайаан, Ак-Кӧк тӧмӧн тӱжӱрет. Тӧмӧн јерде (орто телекей) бис отурадыс. Јуруктагы тӧрттолук, ол албан-кӱчле тургузылган (искусственный). Ӱстинеҥ тӱшкен јолды ла орто телекейди јолло бириктирип јат. Чарыпталып барган јолдорды кӧрзӧгӧр дӧ.

Кам-јарлык улус арчынла, отло ол укталып барган ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ јолын чыгарып келет. Јетирӱлер кайда да чийилген ине. Керектӱ тушта ол чыгып келет. Темдектезе, кайчылар топшуурын согуп, алканып-айдынып, кайлап јат. Кандый бир баатырдыҥ адын адап ийзе, ол чӱрче ле чыгып келет.

Бис миллиондор тоолу улус. Је кем де нени де тутканча ла айдып болбос ине. Јетирӱлер дезе кайда да чийилген, олор бар. Олорды чыгарып кӧрзӧс кайдар. Ончо улус Кудайыла, Јайааныла, киндиктериле тудуш. Кӧскӧ кӧрӱлбес, колго тудулбас мӧҥӱн учуктар. Ол киндикти, мӧҥӱн учукты бис кайдаҥ табарыс, кӧрӧрис эмезе сезерис? Алтын эжиги, алтын бозогозы кайда? Мен мында, кубтыҥ ичинде, ӧнӧтийин булгап салдым. Кычыраачы, кӧрӧӧчи бойы кычырзын…

Байа ала-кӧнӧ табылган, тургузылган немени бу кайырчакта кӧргӱзип салдым. Ӧрӧги айдылган тодоштордыҥ тӧстӧрине, ада-ӧбӧкӧлӧрине бурылар болзо, бис јӱк ле Ойноштыҥ балдарын билерис. Је Каштайдаҥ тарап-таркап барган бала-барканы билбезис те. Мындагы ук-тӧстӧрдиҥ јолдорын бедиреп тапсас, ал-камык тодоштор чыгып келер. Онызы дезе кам кижиниҥ колында туру.

Кижиниҥ салымы, јӱрӱми, сӱнези, куды, тыны бар деп билерис. Сӱне тӧмӧн барат. Тын-кут ӧрӧ, Кӧк-Айаска чыгат. Ол ӱргӱлјик. Бу јурукта шариктер јуралган. Ӧрӧ-тӧмӧн, удур-тедир, келтейиле, тууразыла барат. Јӱрӱмниҥ јолы јӱс башка. Ол тӱс те, буудактарлу да болор аргалу. Кезик улус јӱрӱмде сыр јӱгӱрӱкле, меҥдей-шиҥдей барат. Кезиги токыналу, табылу јӱрет.

Кам тӱҥӱрин согот. Кижиниҥ јолын, кинчегин чечет. Актыҥ, караныҥ јолы бар, кажызы артыктаар деп айдадыс. Бодолында бис ончобыс Кудайдыҥ балдары, кажыбыс ла ого кару. Бис бойыстыҥ санаабыста бойлорысты акка ла карага бӧлӱйдис. Кажы ла кижиде јакшызы да, јаманы да бар. Кажызы артыктаары ол јӱк ле бойыстаҥ камаанду. Кудай балдарына салымды бойына бӱдӱштеш эдип берген ине. Бу бир јурукта эпши кижиниҥ эки башка сӱр-кебери. Слер канайда кӧрӧрӧр, «кычырарар». Кӧп улус јурукта салганын «кычырып», ӧзӧгиле, јӱрегиле сезип болбой јат. Нениҥ учун дезе бис јуруктыҥ бойын ла чике кӧрӧргӧ темигип калганыс. Је бир ле јурук таҥ эртенде, тал-тӱште эмезе орой эҥирде отты одырып, јарыгына чек башка эдип кӧрӱлер. Байа кӧлӧткӧ салза, чек ӧскӧ неме кӧрӱлер. Бис сӱр-кеберлерле (образы) кӧрӧргӧ темигип калганыс та.

Материальный дейтен телекейди математика ажыра чоттоп, кӧргӱзип салган. Оноҥ ары не бар болотон? Бистиҥ ары јанынаҥ ӱч телекейле тил тудуп турган улузыс отло, от ажыра кӧрӧт. Билер улузыс, темдектезе, кам, ӧткӧн, бӱгӱнги ле келер ӧйди кӧрӱп отурат. Олор кӧскӧ кӧрӱлбес телекейдеҥ келген јетирӱни ӱзӱктеп эмес, бӱткӱлинче кӧрӧт. Ӧйди канча-канча кат эдип кӧргӱзет. Је бодолында ӧйди кӧп лӧ јаны кижи бойы тургузат. Оныҥ учурын ол оҥдобой јат. Байа айттыс: кезик улус меҥдеп, јӱгӱрӱкле јӱрет деп. Меҥдеш, сандыраш керек јок деп оҥдобой јат. Байа табылу, тӧп улус узак јӱрет. Олор ӧйди (оныҥ ийдезин) јайым, бош салып ийет. Ийдени улус бойы ӧртӧп јӱрет, оныла кожо су-кадыгы, амыры барат. Јуруктыҥ бирӱзи ӧйгӧ учурлалат.

База бир јурукты бодоштыра «Јол» деп ададым. Эки јуруктыҥ тӧрттолук кийнинде база бир тӧрттолук, олордыҥ ичине кийдирдим. Јурукты канайда ла кӧрӧргӧ јараар. Ары барган јолы. Оныҥ бажы кайда, учы та кайда, бир сӧслӧ, баш булгайтан јурук. Билдирер-билдирбес учуктар-јолдор. Кысказы да, узуны да бар. Јолдор. Оны јаҥыс ла Кӧк-Айас билер. Јӱрӱм дезе – учы-куйузы јок јажыт.

«Кижиниҥ салымы, јӱрӱми, сӱнези, куды, тыны бар деп билерис»

«Колодец» деген јурукта эпши кижи. Ол кубтыҥ ичинде. Саҥ башка сӱр-кебер. «Кычырып» кӧрзӧӧр дӧ. Кижи ӧйдӧҥ камаанду, оныҥ олјозында. Ӧй – ийде. Јурукта – частар. Бир ле чийӱчекте кӧп јуруктар. Јыртыктар – аайлаарга, оҥдоорго кӱч. Час. База час. Эбире кӧс јетпес телкем. Ӧйди мынаҥ чыгарып јадым. Јол – суу – куук. Куук јаанап келеле, јарылат. Кижи јок – ӧй јок. Айдарда, Кудай берген јӱрӱмди чек, јакшы эдип бӱгӱн ле јӱрер керек. Ол бойыныҥ јолыла барган јӱрӱмде база бойыныҥ јӱрӱми. Кайра бери, бу телекейге, келген кижи јок…

Кижи ӧйдиҥ олјозына кирип, ол чеденнеҥ, тудуунаҥ чыгып болбой јат. Онойып ла кижиниҥ јолы араайынаҥ чичкерип, кыскарып барып ла јат. Јурукта эки эр кижи. Ӧйди албанла тургузадыс. Робот кайда. Роботко частаҥ кийдирип, албанла роботторды белетейдис. Байа Кудайдыҥ бергенин баалабай, тообой, чек ӧскӧ немени сананып табадыс. Текши эл-јонныҥ меезине, кӧксине саладыс. Јетирӱлер кижини олјолоп алган, јайым тынарга да бербей јат. Онойып, бир ле јурукта беш-алты тӧрттолук. Оныҥ кажызын ла чечерге, «кычырарга» јаҥдаган јаҥыс, Кӧк-Айас, ачык јӱрек, јайым санаа керек болор. Бош, чӧлӧӧ ӧйдӧ меҥдебезинеҥ јуруктарла танышкар, кам јаҥыныҥ ӱредӱзиниҥ тӧзӧгӧзи, јажыды слерге ачылар деп иженедим.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина