Алтайдын Чолмоны

Алтайыныҥ ла албатызыныҥ тӧрӧлчи кӱӱндӱ уулы

18.01.2021

Алтай Республиканыҥ ӱч созывыныҥ (2-4) депутады, «Знак Почета», Калыктар најылыгыныҥ, «Таҥ Чолмон» ордендердиҥ кавалери, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи В. К. САБИНГЕ чаган айдыҥ 15-чи кӱнинде 80 јажы толор эди. Бойымныҥ эземдӱ бичимелимди јарлу јерлежим, бойы керегинде јарык ла сезимдӱ эзем артырган јайалталу башкараачы ла јакшы кижи Владимир Кучуковичке учурлап турум.

Бис экӱ Кош-Агаш аймактыҥ улузы.  Је бис 1984 јылда Оҥдойдо СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутаттарыныҥ талдаштары аайынча окружной јуунда јуук танышканыс.  Ол тушта Владимир Кучукович КПСС-тыҥ Улагандагы райкомыныҥ баштапкы качызы болуп иштеген, мен дезе – партияныҥ Кош-Агаштагы райкомыныҥ экинчи качызы.  Оноҥ бери ӧйдӧ бис јуундарда, ӧскӧ дӧ керектерде туштажып, куучындажып јӱргенис.  КПСС-тыҥ обкомыныҥ бир бӧлӱгинде, ол бӧлӱктиҥ заведующийи болгон, тергеениҥ башкарузында (В. К. Сабин ондо Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы болгон) кожо иштегенис.   Бу тегин эмес кижи керегинде эске алынары да, бичиири де кӧп.   Владимир Кучукович аймактыҥ ла республиканыҥ башкараачыларыныҥ ортодо партийно-советский школдыҥ баштапкызынаҥ ала республикан јаҥныҥ эҥ бийик тепкижине јетире ӧскӧн ас тоолу башкараачылардыҥ тоозында.

Владимир Кучукович кандый ла иште бойын бийик профессионал деп кӧргӱскен

Владимир Кучукович Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јуртында колхозчыныҥ билезинде чыккан.  Чаган-Узунда јетијылдык ла  национальный школдордо ӱренген.  1964 јылда  Алтайский  јуртээлемдик  институтты (билимчи-зоотехник), 1983 јылда  Новосибирсктеги бийик ӱредӱлӱ партийный школды божоткон. Иштеги јолын  1963 јылда    Кош-Агаш аймактыҥ «Кызыл-Мааны» колхозында зоотехниктеҥ баштаган.  1972 јылдаҥ ала 30 јылдаҥ ажыра ӧйгӧ     партийно-советский ле государственный иштерде —  КПСС-тыҥ Кош-Агаштагы райкомыныҥ бӧлӱгиниҥ јааны, экинчи качызы,   Кӧксуу-Оозындагы аймакисполкомныҥ председатели,  КПСС-тыҥ Улагандагы райкомыныҥ баштапкы качызы,  Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы.  1997 јылдыҥ јаҥар айында Алтай Республиканыҥ депутадына талдалган, бу ӧйдӧҥ ала 2006 јылдыҥ тулаан айына јетире Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ экономикалык политика ла бюджет аайынча јаантайынгы комиссиязын, соҥында  комитедин башкарган, ол оныҥ тоомјызын ла таҥынаҥ једимдерин керелейт.

Владимир Кучукович кандый ла иште бойын бийик профессионал деп кӧргӱскен.   В. К. Сабинниҥ иштеги јолы керегинде куучындап, оныҥ КПСС-тыҥ Улагандагы райкомыныҥ баштапкы качызы болгон ло тергеелик јаҥдагы болгон ӧйине ајару эдейин деп.  Сабин  КПСС-тыҥ Улагандагы райкомыныҥ   баштапкы качызына 1979 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 22-чи кӱнинде ӧткӧн 6-чы пленумда тудулган. Пленумда КПСС-тыҥ райкомыныҥ эки турчызы — Ф. И. Белешев («Улаганский» совхозтыҥ директоры) ле Е. В. Бадыкин куучын айткан.   «Улаганский» совхозтыҥ парткомыныҥ качызы Е. В. Бадыкинниҥ куучынынаҥ ӱзӱк берип турум:  «…Мен нӧкӧр Белешевти аймактыҥ тӧс јуртын Акташ поселоктоҥ Улаган јуртка кӧчӱрери јанынаҥ јӧмӧп турум.  Тӧс јуртты качан да Акташка кӧчӱргендер, ол тушта ондый баштаҥкайды баштапкы качы  эткен.  Је эмди бисти баштапкы качы (иштеҥ барып јаткан) ла аймакисполкомныҥ председатели јӧмӧбӧди.  Аймак дезе јуртээлемдик, промышленный эмес.   Улаганда ончо коммунисттер олордоҥ јӧмӧлтӧ сакыган, кӧпти сакыган.   Јаҥы качыга албатыга јуук болзын, оныҥ ӱнин угуп јӱрзин деп кӱӱнзейдим».    ( Алтай Республиканыҥ Государственный архиви, ф.68 оп.1, д. 612).   Владимир Кучукович бу пленумда ла јаҥы иште тӧс керегин чокымдап алган деп сананадым.    Кычыраачыларга јилбилӱ болор деп база бир керекле таныштырайын.  КПСС-тыҥ обкомыныҥ бюрозы 1968 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 14-чи кӱнинде   «Улаган аймакты јаанадары керегинде» јӧп јараткан.  Ондо айдылганыла, «Кош-Агаш аймактаҥ  Чибиттеги јурт ла Акташтагы поселковый Советтердиҥ јерлерин предприятиелериле, учреждениелериле, Ждановтыҥ адыла адалган колхозло јаба Улаган аймакка берип, оны јаанадары јолду деп чоттойдым.    Улаган аймактыҥ грандарын солыганыла колбой, аймактыҥ тӧс јерин ишмекчи поселок Акташка кӧчӱрер керек…»     (Алтай Республиканыҥ Государственный архиви,  ф.68  оп.4, д. 415).

Бу документле аймактыҥ тӧс јуртын Улаганнаҥ Акташка кӧчӱрери башталган.  Мениҥ шӱӱлтемле,  аймакты јаанадар дегени чын.  Је тӧс јуртты Улаганнаҥ Акташка кӧчӱргени јаан јастырыш.  Бу јӧп   9 јурттыҥ 5709 кижизин јол, ӧзӱм, ајару, керектӱ јеткилдеш  јокко Улаганныҥ боочызыныҥ ары јанында артырып салган.   Онойдо ок ол коомой јанын шӱӱшпезинеҥ, јондыктыҥ санаа-кӱӱнин укпазынаҥ, элбек шӱӱжӱ јогынаҥ партияныҥ органыныҥ эткен јӧби болгон.  Ӧткӧн чактыҥ 60-70 јылдарында горняктардыҥ јери Акташ Горно-Алтайсктаҥ да артык јеткилделген.  Аймактыҥ башкараачыларына ОРС-тыҥ јеткилдежи бар, федерал јолду Акташта  јадарга јарамыкту болгоны јарт.  Мениҥ бир јерлежим – аймактыҥ баштапкы башкараачызы – аймактыҥ  тӧс јуртын Улаганнаҥ Акташка, цивилизацияга јууктада, курч сурактардаҥ ыраада, кӧчӱрген. Ӧскӧ јерлежим эл-јонныҥ аймактыҥ тӧс јуртын Улаганга кӧчӱрер деген кӧп јылдарга тургускан сурагыныҥ аайына чыккан.

Кӧп тоолу республикан јасактар В. К. Сабинниҥ чике турушканыла белетелген ле јарадылган

В. К. Сабин КПСС-тыҥ Улагандагы райкомыныҥ баштапкы качызы болуп турарда, јети јылдыҥ туркунына аймактыҥ тӧс јерин Акташ поселоктоҥ Улаган јуртка кӧчӱрериле иштеген.  Бу јылдарда јолдор, ол тоодо Акташ-Улаган јол, кӱрлер, специалисттерге ле эл-јонго  јадар кӧп туралар, окылу туралар, ол тоодо КПСС-тыҥ райкомыныҥ туразы тудулган.   Улаган аймактыҥ электројеткилдежи  башталган, Акташ ла Чибит  государственный электролинияга колболгон. Аймактыҥ башкараачы иштерине, совхозтордыҥ директорлорына јербойыныҥ улузынаҥ јиит кардлар тудулган.    Јаан ајару азырал кӧмзӧлӧӧрине, мелиорацияны ӧскӱрерине, чабынтыларды ла одорлорды сугарарына эдилген.   1985 јылда аймакта кырлык јерлерде азырал ӧскӱрери аайынча областной семинар ӧткӧн. Ондо бистиҥ башкараачылардаҥ ла специалисттердеҥ башка РСФСР-дыҥ јурт ээлем министерствозыныҥ чыгартулу улузы турушкан.  Мен ондо база турушкам.     С. А. Сабинаныҥ эске алынганынаҥ: «1980-1981 јылдарда Улаганда јадар туралар, балдардыҥ садтарын тудар, окылу тураларды капитальный ремонттооры јанынаҥ јаан иштер ӧткӧн. 1981 јылдыҥ јайы башталарда, аймактыҥ башкартузы, оныҥ организациялары, учреждениелери Улаганда окылу иштеп баштаган.  Понедельникте Акташтаҥ келип иштейле,  ойто пятницада јанып туратаныс.   Ончо улус балдардыҥ интернадында јаткан. Бис оны «коммуна» деп адаганыс, бойыс керектӱ  не-немени садып алала, курсак азатаныс.  Субботто ло воскресеньде  эки дежурныйды – казанчы ӱй кижини ле одын јараачы ла печке одураачы эр кижини — артырып туратаныс.   Онойып бастыра јайда нак иштеп, сӱӱнчилӱ јӱретенис.  Ӱредӱлӱ јаҥы јыл башталарда, кӧп квартиралар табыштырылган.   Ишчилердиҥ кӧбизи коммунала јатпай барган, ас ла улус арткан».

КПСС-тыҥ обкомында иштеер ӧйинде (1986-1990 јј.) албаты ээлемниҥ башка-башка бӧлӱктеринде башкараачы иштерге јиит кадрлар тургузылган, ӱредӱге аткарылган ла кадрлардыҥ резервине тургузылган.  Ол айландыра ар-бӱткенди корыыры ла тузаланары аайынча комитеттиҥ башкараачызы болордо, «Алтай Республиканыҥ ар-бӱткениниҥ аҥылу коруда јерлери ле объекттери керегинде» јасакты јазаарына ла јарадарына бойыныҥ јаан камаанын јетирген.  Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигиниҥ авторы ла оны чыгарарыныҥ баштаҥкайын эткен, «Тыш-амырдыҥ «Ӱкек»  јери керегинде» јасактыҥ авторы.      Владимир Кучукович бу јасактарды јарадарыныҥ тыҥ керектӱзин айдып, Алтай Республиканыҥ экосистемазыныҥ байлыгын ла корузын, келер ӱйелерге оны корулап аларыныҥ јаан учурын темдектейтен.   Владимир Кучукович Алтай Республиканыҥ эрчимдӱ депутаттарыныҥ бирӱзи болгон, аймакла, ӱнбереечилериле колбуны улайын туткан.  Ол Кош-Агаш аймактыҥ курч сурактарыныҥ аайына тӱрген ле турумкай чыгатан.  Алтай Республикада 2003 јылда болгон јерсилкиништиҥ салтарын јоголтор сурактардыҥ аайына чыгарга кӧп ийде-кӱчин ле ӧйин берген.

Алтай Республиканыҥ  бюджеттер ортодо колбуларын, ол тоодо бюджеттер ортодо трансферттерди, јербойыныҥ бюджеттерине берилетен ээжилерди аайлаштырар кӧп тоолу јасактар оныҥ чике турушканыла белетелген ле  јарадылган.  В. К. Сабин республикада јондык ла политикалык керектерде эрчимдӱ турушкан, Алтай Республиканыҥ калыктарыныҥ культураларын јуукташтырарына ла бой-бойын байыдарына камаанын јетирген.  Ол экологияныҥ ла экономиканыҥ сурактарыла тӧс лӧ јербойында кепке базылган јӱстеҥ ажыра билим публицистикалык статьялардыҥ авторы.  Ол кӧп кайралдардыҥ кавалери, онойдо ок Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ ла Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла кӧп катап кайралдаткан.

Владимир Кучукович тӧзӧӧндӱ, ак-чек, чындыкты сӱӱр, иштеҥкей, куучынчы кижи, јайалталу ла чынды баалаар башкараачы, иженчилӱ најы болгон.   Иште некелтелӱ де болзо, кандый да ӧйдӧ ӱнин јаанатпайтан.  Бойыныҥ шӱӱлтезин бийиктей јаҥдар алдына јалтанбай айдатан.  Ол бойыныҥ калыгыныҥ тӱӱкизиле, культуразыла јаантайын јилбиркеген, јаҥжыгуларды ла чӱм-јаҥдарды билип ле бӱдӱрип јӱрген.   Республиканыҥ эл-јоны оны јайалталу тӧзӧӧчи, башкараачы, бойыныҥ кичӱ тӧрӧлиниҥ ле калыгыныҥ тӧрӧлчи кӱӱндӱ уулы, јакшы кижи деп  ундыбай јӱрер.

Н. МАЛЧИНОВ,  иштиҥ ветераны, Алтай Республиканыҥ 5-6-чы созывтарыныҥ депутады