Алтайдын Чолмоны

Бисти ченеп кӧргӧн јыл…

18.01.2021

Россия Федерацияныҥ Государственный Думазыныҥ депутады Иван БЕЛЕКОВ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке ӧткӧн јылдагы бойыныҥ ижи ле келер јылга амадулары керегинде элбеде куучындады.

—Иван Итулович, Слер 2020 јылда эдилген ижигер керегинде текши канайда айдар эдигер?

—Ӧткӧн јыл биске коркышту ченелтелер экелген деп айдар керек. Је бис олорды кӧп сабада турумкай ӧдӱп чыктыс. Оноҥ кӱчтӱ, оноҥ ойгор болуп калдыс. Чындап та, коронавирус оору-јобол депутаттардыҥ да ижине ӱзеери кӧп кубулталар экелди. Парламентарийлер бойыныҥ талдаачыларыла ыраагынаҥ, дистанционный эп-аргаларла иштеген.  Је чынын айтса (ол ло школдорды алзабыс),  кижиниҥ кӧстӧҥ кӧскӧ эрмектешкенинеҥ артык неме јок.

Государственный Думаныҥ «Бирлик Россия» фракциязыныҥ, оныҥ председатели В. В. Володинниҥ таҥынаҥ баштаҥкайыла он эҥ ле бийик дотациялу тергеелер темдектелген (ол тоодо бистиҥ Алтай Республика). Бюджет теҥ-тай болзын деп,  олорго ӱзеери акча-јӧмӧлтӧ эдилген. Ороонныҥ јуук ӧйлӧргӧ jарадылган бюджединде Алтай Республикага бӱгӱнги кӱнниҥ сурактарыныҥ аайына чыгарына беш млрд салковой акча чыгарылган. Ол керегинде СМИ-лерде кӧп катап айдылган эди. Бу суракты бÿдÿрерине  АР-дыҥ башчызы О. Л. Хорохординниҥ баштаҥкайлу ижи јаан камаанын jетирген.

АР-да туризмди кезем jаҥыртар керек, бу сурак аайынча федерал кеминде башкараачыларла тушташкам

—Слер «Кичӱ Тӧрӧлдиҥ культуразы» деп партийный ӱлекердиҥ Алтай Республикада башкараачызы болуп јадыгар. Бу ууламјыла кандый једимдерге јеткенер?

—Бу ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрерине культураныҥ јурт тураларыныҥ ла клубтарыныҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин јаҥыртары улалып јат.  Ӧткӧн јылда «Единая Россияныҥ» jöмöлтöзиле АР-дыҥ культуразыныҥ 44 јурт туралары јаҥы јепселдерле јеткилделген. Клубтарга јаҥы акустикалык системалар, отло јеткилдеер ле ӧскӧ до техникалык јепселдер аткарылган, кӧрӧӧчилер отурар залдарда отургыштар солылган. Текши тооло бу ончо јаҥыртуларга федерал бюджеттеҥ 12 млн салковойдоҥ ажыра акча чыгарылган. Улаган, Оҥдой ло Кан-Оозы јурттарда балдардыҥ кеендигиниҥ школдоры чыныкталар, Горно-Алтайскта — балдардыҥ јуранарыныҥ школы, Маймада культураныҥ тӧс јерин, Катанду, Хабаровка јурттардыҥ  клубтарын чыныктаары темдектелген. Мынаҥ озо тергеебистиҥ ыраак аймактары культурно-массовый керек-јарактарга  jорыктап jÿрер  беш автоклубла јеткилделген.

—Экологияла, Алтын Кӧлло колбулу  курч  сурактар аайынча нени айдарыгар?

—Чындап та, ол  јаан учурлу ла шиҥдеп кӧрӧтӧн сурак болуп jат. Ол ло туризмди де алзабыс. Мен сананзам, биске экологиялык туризмге аҥылу аjару эдип, бу бӧлӱкке Алтай Республикада јаткан улусты тартып алар керек. Јаҥыс ла оной бис  јаан шиҥжÿни ле экодисциплананы колдо бек тударыс. Текши сӧслӧ, АР-да туризмди кезем jаҥыртар керек. Бу сурак аайынча федерал кеминде башкараачыларла тушташкам. Бÿдÿретен иш аайынча АР-дыҥ ар-бӱткендик байлыктар, экология ла туризм аайынча министри Е. О. Поваровала  туштажып, куучындашканыс.

—Госдумада Слер евразийский бирликтиҥ сурактарыла эрчимдÿ иштеп турган депутат. Ол ууламjыда чокым кандый иштер бÿдÿрдер?

—Ол аайынча кӧп немени айдар эдим, бӱдӱн интервью де јетпес! Је бир, эҥ ле учурлузын  темдектеп ийейин. Коронавирус башталар алдында калганчы јетикӱндӱктерде Государственный Думаныҥ  Совединиҥ јӧбиле «Евразий интеграцияныҥ алтай векторы» деп калыктар ортодогы кÿрее-куучын ӧткӱрилген. Чындап, бу сурак jаҥыс ла географический эмес, jе анайда ок тÿÿкилик-цивилизационный толтырулу. Форумда парламентарийлер, РФ-тыҥ федерал ла тергеелик кеминде јаҥыныҥ башкараачылары, гран ары јанындагы ороондордыҥ чыгартылу улузы, билимчилер, эксперттер турушкан.

«Алтай цивилизация» деп концепт калганчы ӧйлӧрдӧ федерал ла телекейлик кеминде аҥылу беске  алынган. Алтай доминант Россия Федерацияныҥ   тӧзӧлгӧлӧрин бектеп, евразийствоны байыдат. Бойымныҥ адымнаҥ, депутат болуп, тӧрӧл Алтайымды Россияныҥ јаҥыныҥ эҥ бийик органында jарамыкту кӧргӱзерге кичеенедим. Мындый ок керек-јарак ондый кеминде тӱӱкиде баштапкы катап ӧткӧн: кÿрее-куучынныҥ материалдары, оныҥ уч-турулталары, тӧс шӱӱлтелери бириктирилген ле Государственный Думада алдынаҥ башка бичик-брошюрала чыгарылган.

Россияда Алтайдыҥ учуры керегинде айтса, орооныстыҥ Президенти Орус географический обществоныҥ јуунында Алтайды агару јер, албатылык јӧӧжӧ, байлыгы деп айдып, бойыныҥ пресс-конференциязында алтай тилди тӱрк тилдердиҥ тӧзӧгӧзи болуп јат деп ајару эткени биске, алтайларга, бийик оморкодулу ла jаан учурлу.

Мен фронтовиктиҥ уулы болуп, бу јарлу кожоҥды алтай тилге кӧчӱргем ле кожоҥдогом

—Слер ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча Алтай Республикадагы камыстыҥ башкараачызы болуп јадыгар. Ӧткӧн кÿч јыл бу да ижигерге каршузын јетирген ле болор… Је тӱҥей ле аҥылу керек-јарактар ӧткӱрерге келишке, дезеер?

—Эйе. Ол тоодо ЮНЕСКО-ныҥ Алтай Республикадагы камызыныҥ элбеде јууны. Оныҥ уч-турултазыла тÿп-шÿÿлтелер эдилген ле олор аайынча тургуза ӧйдӧ иш эрчимдӱ ӧткӱрилет. Олор ортодо — «Алтайдыҥ алтын туулары» деп ууламjыныҥ ӧзӱминиҥ стратегиязын чокумдап јазаары, оныҥ координационный соведин тӧзӧӧри, ар-бӱткен аайынча jасакберимниҥ ижин тыҥыдары, тергеебисте геопарк тӧзӧӧри аайынча ишти эрчимделтери ле оноҥ до ӧскӧзи. Анайда ок РФ-тыҥ ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча камызына, оныҥ Ассоциированный школдорыныҥ тоозына тергеебистиҥ јурт школдорыныҥ бирӱзин кийдирери јанынаҥ баштану эдер амадулу.

—Бистиҥ орооныс Улу Јеҥӱниҥ 75-чи јылдыгын темдектеген. Чындап, Слердиҥ «Јеҥӱниҥ кӱни» деп кожоҥор бастыра Россияга јаҥыланган…

—Чынын айтса, ол ары jанынаҥ ла ӧзӧк-буурымнаҥ тебилип чыккан. Мен фронтовиктиҥ уулы, алдындагы ӧйлӧрдиҥ бард-кожоҥчызы болуп, бу јарлу кожоҥды алтай тилге кӧчӱргем ле кожоҥдогом. Чындап, мен федерал кеминде Москвада Поклонный кырда  Европаны  jайымдаарында нацизмле тартыжып божогон совет јуучылдарга учурлай кереес тургузар баштаҥкай эткем. Оны «Бирлик Россия» фракция, Госдуманыҥ профильный комитеттери јӧмӧгӧндӧр. Тургуза ӧйдӧ ол аайынча МИД-ле, коруланары ла культура аайынча министерстволорло, Москва каланыҥ башкартузыла ӧмӧ-јӧмӧ иш ӧткӱрилет.

—Иван Итулович, ӧткӧн jылда Алтай Республикада Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 ле баштапкы башчыбыс В. И. Чаптыновтыҥ чыкканынаҥ ала 75  jылдыктарына учурлалган керек-jарактар болгон. Слер ондо до эрчимдӱ турушканыгар…

—Юбилей ол юбилей ле. Толо jылдыктарды темдектеери, чындап та, учурлу ла керектӱ. Мен сананзам, биске олор ажыра республикабыстыҥ ӧзӱмин jарт кӧрӱп, кандый айалгада болгонын jартап алар керек. Чындап та, бу jылдар туркунына кӧп иштер эдилген. Jе экономикада, эл-jонныҥ jадын-jӱрӱмин jарандарында бӱдӱретен иштер эмди де кӧп: республиканыҥ экономикалык ӧзӱми, jон-jӱрӱмдик айалга, ар-бӱткенди чеберлеери, jербойыныҥ кадрларын ӱредип, таскадып алары, алтай тилди чеберлеери ле о. ӧ.

Г. И. Чорос-Гуркин – алтай калыктыҥ государственнозын Россия кеминде баштаган кижи

—Бу jууктарда Слердиҥ ээчиде бичигер ак-jарыкка чыкты. Госдумадагы эрчимдӱ иш-тош ортодоҥ бичик бичиир ӧйди канай табадыгар?

—Чынын айтса, мындый бичик чыгарар санаа меге узак ӧйлӧргӧ амыр бербеген. Мында jаҥыс ла тӱӱкилик керектер керегинде эмес, jе анайда ок jон-политикалык, кӧгӱс-культуралык  jанынаҥ бичиир керек.  Григорий Иванович Чорос-Гуркин – алтай калыктыҥ государственнозын Россия кеминде баштаган кижи. Мен сананзам, ол – Алтайдыҥ кӧгӱс-кемjӱзиниҥ  тӧзӧгӧзи, бистиҥ калыктыҥ нация болуп барарыныҥ jолдоочызы. Jаҥыс ла ӧткӧн ӧйди кӧргӱспей, эҥ ле озо бистиҥ кандый ууламjыла барарысты билип алары болгон. Бичикте jаҥыс ла кабай болгон Алтай jер, ук-тӧстӧристиҥ эрjинелӱ эземи керегинде айдылган эмес, jе анайда ок тӧрӧлистиҥ келер ӧйи, оныҥ федеративный тӧзӧгӧлӧрин тыҥыдары керегинде база айдылган.

—Jаҥы jыл алдында Слер килемjиниҥ «Амаду-кӱӱнземелдердиҥ чибизи» деп акциязында турушканыгар. Ондый баштаҥкайды Россияныҥ Президенти эки jыл кайра эткен. Элбеде jетирӱлер эдер эп-аргаларда бичилгениле, Слер сегис jашту кенек  уулчактыҥ Москвага барар амадузын бӱдӱреригер.  

—Чындап та, онызы меге jаан некелте эдет. Балага та нени де садып берери jеҥил эмей. Jе Jаҥы jыл ол кайкалдардыҥ ла сӱӱнчиниҥ ӧйи. Айдарда, бистиҥ балдарга байрамдык кӱӱн-санаа, jаркынду эске алыныштар сӱрекей керек. Jаш туштагы jол-jорыктар качан да ундылбай jат. Орооныстыҥ тӧс калазы бу ӧйдӧ чӧрчӧккӧ тӱҥей, сӱрекей jараш. Оныҥ учун мениҥ Маймадаҥ jаҥы кичинек Кирилл нӧкӧрим оны бойыныҥ кӧзиле кӧрӱп, сессин деп кӱӱнзейдим. Бис jилбилӱ программаны тургузып алганыс, мен jерлежиме акту кӱӱнимнеҥ Москваны кӧргӱзерим.

—Келер де jыл солун керектерле толо болор. Jаҥы амадуларар керегинде айтса…

—Эҥ учурлузы – Алтай Республиканыҥ  тöзöлгöнинеҥ ала 30-чы jылдыгын темдектеери, анайда ок Телекейлик Алтай форум. Ол jанынаҥ мениҥ баштанкайымды Государственный Думаныҥ соведи, АР-дыҥ башчызы jöмöгöн. Öскӧ дö тергеелерди, анайда ок Китайды, Кореяны, Монголияны  кычырып, бу керек-jаракка эрчимдÿ белетенерис. Jе тöзöгöзинде Алтай болор.

Эрмек-куучынды

Ай-Тана ТОРБОКОВА ӧткӱрген