Алтайдын Чолмоны

«Јурт ээлемниҥ ӧзӱми ајаруда»

18.01.2021

Алтай Республика јуртээлемдик тергее болордо, оныҥ эл-јоныныҥ 70 % јурт јерде јуртап, кӧп сабазы јурт ээлемде иштеп јадылар. Оныҥ да учун Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ аграрный политика аайынча комитединиҥ јыл туркунына эткен ижи јурт кижиниҥ јӱрӱмине чикезинеҥ камаанын јетирет. 2020 јылдыҥ сыраҥай ла учында бу комитеттиҥ ижи керегинде шӱӱлтелериле оныҥ башкараачызы Рустам БАЙДАЛАКОВ ӱлешкен. Аграрный политика аайынча комитеттиҥ бӱдӱрип турган тӧс ууламјылары тергеениҥ АПК-зыныҥ ижин јӧмӧӧри, ээлемдерге ӧзӱм алынарга болужын јетирери, јердиҥ сурактарын аайлаштыра башкарары болгонын темдектеер керек.

—Рустам Николаевич, ӧткӧн јылда Эл Курултайдыҥ сессияларыныҥ бирӱзинде адару тудуп ӧскӱрери керегинде, адаручылардыҥ јилбӱлерине келиштире јасак јӧптӧлгӧни солун. Ол «Алтай Республикада адару тудары керегинде» деп адалган ла оны депутаттар X сессияда шӱӱжип, јараттылар.

—Эйе, адару тудаачыларга сӱреен керектӱ јасак јӧптӧлгӧни чын. Бу суракты  Эл Курултайдыҥ аграрный политика аайынча комитеди ле республиканыҥ прокуроры тургускан. Ороон ичинде мындый јасак кӧп тергеелерде туку качан иштеп баштап койгон ло једимдерин, турулталарын кӧргӱзип јат. Адару тудаачылар керегинде сурактар јаҥ кеминде кӧдӱрилген де болзо, је бу ууламјы аайынча бойыныҥ јасагы качан да јӧптӧлбӧгӧнин ајарып ийейин. Адару тудаачылар керегинде  јасак јӱрӱмде иштеп баштаган кийнинде, бис адару ӧскӱрип турган ээлемдерге, аргачыларга, улуска чын ла јаан болужысты јетирер арга ачылат. Ээлемдерге ӧзӱм алынарга,  государственный јӧмӧлтӧни, онойдо ок мӧт деп баалу-чуулу продукция-курсакты ороон кеминде, гран ары јаны јаар элбеде таркадарга болуш болор.

Адару ӧскӱрип, иштенип турган улуска болуш, государстволык јӧмӧлтӧ керек

Туулу Алтайдыҥ мӧдиниҥ ады-чуузы ороон ичинде туку качаннаҥ бери јарлу. Республиканыҥ кажы ла аймагын алза, мӧттиҥ амтамы да башка, эм-томдык баа-чуузы да аҥыланат, је олор ончозы јарлу. Бу ла ок ӧйдӧ адарулар тудары, ӧскӱрери, олордыҥ угын јарандырары ла оноҥ до ӧскӧ сурактарды јаҥыс ла адаручылар оҥдоп ло кӧдӱрип турганын темдектеер керек.

Бис белен мӧтти мактап, тузаланып, эмденип, је ол ло ок ӧйдӧ адарулар тудары кандый уур-кӱч иш болгонын, кажы ла сезон ӧйдӧ чыҥдыйлу продукция-мӧт лӧ мӧттӧҥ эдилген арткан да продукция аларга канча кире ӧй барып турганын, ого ӱзеери канча кире билимдик ле билгир иш бӱдӱрер керегин ајаруга албайдыс. Ол ло ок ӧйдӧ адару ӧскӱрип, иштенип турган улуска болуш, государстволык јӧмӧлтӧ керек.  Онойып, адару тудааачылардыҥ кӧдӱрген сурактарын ајаруга алып, олор бу јасакта бастырајандай темдектелзин деп чырмайганыс. Мында адарулардыҥ ооруларын таркадарын болдыртпазы, угын јарандырары, адаруларды јоголтып турган каршулу айалгаларды болдыртпазы, мӧттиҥ ле мӧттӧҥ эдилген продукцияныҥ ады-чуузын ла бойын ороон ичинде ле  гран ары јаны јаар элбедери деп курч сурактарды темдектеерге јараар.

642896 тын мал-аш идентификация ӧткӧн

Эмди адару тудаачылардыҥ јасагы аайынча, ороонныҥ арткан 41 тергеезинде чылап, куран айдыҥ 14-чи кӱнинде адару тудаачыныҥ кӱнин темдектеери чокумдалган.  «Алтай Республикада адару тудары  керегинде» јасакты јӧптӧӧри алдында бастыра сурактар тергеениҥ адару тудаачыларыныҥ јондык биригӱзиле, адару ӧскӱрип турган ээлемчилерле бастырајандай шӱӱжилгенин темдектейдим.

—Ол ок сессияда шӱӱжилген ле јӧптӧлгӧн база бир јасак улуска јерлер аларга јеҥилтелерле колбулу. Чокымдап айтса, Алтай Республиканыҥ «О бесплатном предоставлении в собственность отдельным категориям гражданам земельных участков на территории Республики Алтай и признании утратившим силу некоторых законодательных актов Республики Алтай» деп Јасагыныҥ 5-чи статьязына тӱзедӱлер эдилгени ле јасак јӧптӧлгӧни керегинде. Бу јанынаҥ јартамал эдип ийзегер?

—Бу Јасак јадар тура тудатан участок-јерлер алары керегинде. 2015 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 10-чы кӱнинде јӧптӧлгӧн 68-РЗ номерлӱ Јасак аайынча болзо, кӧп балдарлу билелер јадар тура тударга јер алары јанынаҥ јеҥилтелерлӱ. Олорго государство јерди акча тӧлӧтпӧзинеҥ (бесплатно) бир катап берип јат. Је биле бу јеҥилтелӱ тап-эригин тузаланып койзо, кийнинде балдары јаандап, биле тӧзӧгӧн тужында, темдектезе, «јиит биле» деп адалып, ол јеҥилтезиле тузаланар аргазы јок болуп калат. Оныҥ учун ӧйлӧр ӧткӧниле кожо, ороондо ло тергееде социальный айалганы оҥдолторго, бу јасакты ойто такыптаҥ кӧрӧтӧн сурак тура берди. Мында бу сурак јанынаҥ эл-јонныҥ да канча кире баштанганы, эл-јонныҥ социальный јӱрӱмин коруп-шиҥдеп турган окылу органдардыҥ баштанулары ајаруга алынды.

Онойып, бу Јасакка тӱзедӱлер эдилген ле олор  сессияда јӧптӧлгӧн. 2021 јылдаҥ ала кӧп балдарлу билениҥ балдары бойлоры биле тӧзӧгӧн тушта, бу јеҥилтелӱ тап-эригин тузаланар аргалу болуп артат. Је мында бир кезик айалгалар јетире чокымдалбаган учун,  ол ишти  бу јылдыҥ баштапкы јарымызында јетире шӱӱжерис.

—Јурт ээлемде 2020 јылда болгон курч ла јаан сурактардыҥ бирӱзи тергеениҥ бастыра мал-ажын  аҥылу чотко тургузып,  идентификация ӧткӱрери болгон ло бу сурак бӱгӱнги кӱнге јетире артканча…

—2020 јылдыҥ јаҥар айыныҥ учындагы јетирӱлерле болзо, Алтай Республикада 642896 тын  мал-аш идентификация-темдектеш ӧткӧн. Бу тоо текши тооныҥ 61,6%-ти болуп јат. Тергеениҥ бастыра мал-ажын тоолоп, идентификация ӧткӱртери МЭБ-тиҥ (международное эпизоотическое бюро) кыйалтазы јогынаҥ некелтези болор. Бу јаан ишти республикада ӧткӱрип койзобыс, Алтай Республика Россия Федерацияныҥ ящур аайынча вакцинация јогынаҥ јакшы айалгалу тергеелериниҥ тоозына кирер аргалу. Јаҥыс Кош-Агаш аймак «буферный» дейтен зона-јерлердиҥ тоозына  кирип калган ла мында бастыра мал-ашка ящурдыҥ вакциназын тургузып јадылар. Ээлемдерде иш темдектелгени  ле аайынча барып турган болзо, је таҥынаҥ ээлемчилер ортодо ол эмдигенче ле кӱч барып јат деп айдар эдим.

Кӧп балдарлу билелер јадар тура тударга јер алары јанынаҥ јеҥилтелерлӱ

Бис МЭБ-тиҥ некелтелерин бӱдӱрип койзобыс, јаҥы 2021 јылда республиканыҥ мал-ажын ла  эттиҥ продукциязын ӧскӧ тергеелерге ле ороондорго «чыгарарга», садарга јеҥил болор деп, база катап темдектейдим.  Је качан «благополучный с вакцинацией» деп тооломго кирзебис, бир тын малды ла эттеҥ эдилген аш-курсагысты ӧскӧ тергеелерге ле ороондорго садуга чыгарар аргабыс јылыйар. Оныҥ учун ээлемчилерди, таҥынаҥ ээлемчилерди, таҥынаҥ улусты бу јаан иште ак-чек турушсын, бастыра мал-ажын идентификация деген тооломого «ӧткӱрзин» деп база катап баштанып турум.

Тергеениҥ бастыра мал-ажына идентификация ӧткӱртери МЭБ-тиҥ кыйалтазы јогынаҥ некелтези

—Рустам Николаевич, 2021 јыл једип келди. Бу јылда слердиҥ комитет кандый ууламјыларга эҥ ле баштапкы ајару эдер ле кандый сурактардаҥ ижин баштаар?

—Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јасакчы ижиниҥ планы аайынча болзо, 2021 јылдыҥ баштапкы јарымызында аграрный политика аайынча комитеттиҥ бӱдӱретен ижи озолондыра темдектелген ле тӧс сурактар база јарталып калган. Олордыҥ ортозында: тергееде мал-аштыҥ угын јарандырар селекционно-племенной иштиҥ курч сурактарын шӱӱжер, бу ууламјыга чыгарылып турган акча-манатты канай тузаланып турганын шиҥжӱде тудар; республиканыҥ АПК-зыныҥ оок кемдӱ ээлемдериниҥ једимдӱ  ууламјыларыныҥ ижин јӧмӧйтӧн сурактарды кӧрӧр;  «Об эпизоотической ситуации по ящуру животных в Республике Алтай» деп сурак аайынча Эл Курултайдыҥ Тӧргизиниҥ јуунын ӧткӱрер.

Онойдо ок, комитеттиҥ јаантайынгы ајарузында деп, «ОС «Алтайское экспериментальное хозяйство» деп ФГБУ-ныҥ тузаланбай турган јерлерине муниципал статус берери аайынча суракты айдар керек. 68-РЗ номерлӱ јасакка тӱзедӱлер эдерин база темдектеп ийер керек.  Јадар тура тударга јеҥилтелерлӱ болгон улус јеҥилтелериле ажындыра тузаланар аргалу болорын јеткилдеерге, бу јасак аайынча ижисти улалатарыс.  Алтай Республикада 2020 јылда «Развитие сельского хозяйства и регулирование рынков сельскохозяйственной продукции, сырья и продовольствия» деген государстволык программа иштейт. Бу программа тергеениҥ АПК-зы једимдӱ иштеерине ууландырылган.  2021 јылда бу программа ижин улалтып јат.

2020 јылдыҥ бажынаҥ ала учына јетире аграрный сурактар аайынча комитет једимдӱ иштеди деп темдектеер эдим: 13 јуунда 37 сурак шӱӱжилген. Јыл туркунына комитет белетеген тӧрт јасак јӧптӧлгӧн.

—Куучын-эрмегер учун алкыш-быйаныс. Јурт улуска эҥ ле учурлу сурактар шӱӱжип турган комитеттиҥ ижи  2021 јылда эрчимдӱ ле турулталу болзын деп кӱӱнзейдис.

Куучын-эрмекти

Айгуль МАЙМАНОВА ӧткӱрген