Алтайдын Чолмоны

«Аргачыныҥ јолынаҥ коркыбас керек»

21.01.2021

2008 јылда телекейде болгон кызалаҥ экономикага, банктарга, улустыҥ јӱрӱмдик керектерине каршузын јетирген. Је андый да болзо, кезик јана баспас улус ичкери алтагандар. Американыҥ кыдат укту аргачызы Джери Янг мынайда айткан: «Аргачы кижиге телекейде болуп турган кандый да јеткерлердеҥ, солунталардаҥ коркыбас керек». Бистиҥ тергееде ондый иштеҥкей улус база бар. Олордыҥ бирӱзи — јиит аргачы Ренат КУЛАКОВ. Бӱгӱн бис слерди оныҥ аргачылык јолыла таныштырарыс.

Сойоҥ сӧӧктӱ  Ренат Кулаковко кирип јаткан Уй јылда 30 јаш толор.  Ол Горно-Алтайск калада «SWEET HOME»  деп саду-тураныҥ  директоры.   Садуныҥ бу туразында айылдыҥ ичине керектӱ ончо не-неме бар: тӧжӧк-јастык, кебистер, столдор, отургыштар, айак-казан ла оноҥ дӧ ӧскӧ эдим-тудум. Оныла коштой Ренат  Интернет ажыра саду база ӧткӱрет. Улустыҥ јарадып јакыган,  талдап алган не-немезин айылдарыныҥ бозогозына јетире экелип  берет. Садуныҥ Комсомольский оромдогы бу туразына кирип келзеҥ, эптӱ ле јараш. Мында  јылу, ару, кижи јадып турган айылга келген немедий.

Ренатты  мен   ичкери кӧрӱми јаан аргачы, келер ӧйинде ол јаан једимдерге једер аргалу деп айтсам, байла, јастыра болбос деп бодойдым.  Оныҥ эптӱ-байлык магазинин кӧрӱп ийеле, онойып айдып турган деп сананбагар. Јок, мен оныҥ тӧп эрмек-куучынын, амадаган амадуларын, эдип турган керектерин ле ичкери санааларын угуп-кӧрӱп, ондый шӱӱлтеге келдим.   Чынын айтса, мындый магазиндӱ болорго кӧп улус амадап јат.

Јӱрӱмде кӧрӱп јӱрер болзо,  кажы ла кижи 25-35 јашка јеткелекте аргачылыкта јаан једимдерге једер аргалу. Кажызы ла миллионер, миллиардер болуп болбозы јарт.  Је ондый да болзо, јаан корпорациялар башкарып турган,  колында миллиард акча-баага турар ар-јӧӧжӧлӱ аргачылардыҥ айтканын уксаҥ: олор озо ло баштап улустыҥ турумкай болорын, коркышту иштеҥкейин, керек-јаракта сӱмелӱ, улусла бир уунда иштеп билерин баалап јат. Ондый улус  бизнесте јаан једимдерге  једер аргалу. «Јымжак диваннаҥ кӧдӱрилеле, јылу айылдаҥ чыгала, тӱни-тӱжи амыр јок иштенерине белен болзо — кажы ла кижи бизнести    эдип ийер» — деп, олор айдат.  Ренатта мындый кылык-јаҥ бар. Ондый ӱредӱни ого ада-энези берген.

Аш — кылгада, бала — јашта

Ренат Роман Чочыевич ле Алёна Геннадьевна Кулаковтордыҥ јаҥыс уулы. Кулаковтордыҥ ӧбӧкӧзи Кан-Оозы аймактаҥ укталып барган. Ренаттыҥ энези Алена Геннадьевнаныҥ (Белеева)  чыккан-ӧскӧн јери Улаган јурт. Ол садуныҥ Новосибирск каладагы институдын божодоло, экономист болуп иштеген. Ишмекчи јолын  Кан-Оозы аймактыҥ райПО-зында баштаган. Оныҥ кийнинде бир канча ӧйгӧ администрацияда экономист болуп база иштеген. Адазы Роман Чочыевич Новосибирск каланыҥ педагогикалык техникумыныҥ физкультурный бӧлӱгин божоткон. Студент тужында олор экилези спортчылар болгон. Анчада ла   волейбол ойноорында профессионал-спортчылардыҥ тоозына киргилеген.

Роман Чочыевич озо ло баштап школдо физкультураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Оноҥ аймактыҥ  администрациязыныҥ спорт ло јашӧскӱримниҥ политиказы аайынча  бӧлӱгин  башкарган. 90-чы јылдарда экономика јайрадылып, јурт јерлерде курсак-тамакла, ӧскӧ дӧ јанынаҥ бастырајандай јеткилдеш  коомой боло берерде, эки ӧктӧм, чыйрак улус  — Роман Чочиевич ле  Алена Геннадьевна Кулаковтор бизнеске барар деп амаду тургускан. Алена Геннадьевна экономист кижи болордо, аргачылыктыҥ јолына барарга ого јеҥил болгон деп айдарга јараар. Кулаковтордыҥ билези Кан-Оозы аймактыҥ эҥ баштапкы аргачыларыныҥ бирӱзи. Олор бир ӧйдӧ бойлоры мороженный эдип, саткандар. Уйдыҥ сӱдинеҥ эдилген экологически ару курсактар албатыга коркышту јараган болгон.  Оноҥ Кулаковтор Кан-Оозы јуртта «Сынару» деп магазин ачкан. Ол садуныҥ туразы эмдиге јетире иштеп јат. Эмди бу магазин товар-немелериле эҥ бай магазиндердиҥ бирӱзи.

Ренат школдо ӱренип турала, ада-энезиле кожо  магазинниҥ  ончо ижин бӱдӱрип туратан. Ол ло ок ӧйдӧ оогоштоҥ ло ала садуныҥ ижине темиккен. Кош тӱнде де, таҥары да јуук  келер. Оныҥ учун тӱн бол,  таҥары јуук та ӧй болзо,  бӱткӱл јаан кӧлӱктеги товар-эдимдерди  тажыыр керек болгон. Оноҥ ол кош экелген кижиле чоттожор керек. Акча-тооны сӱӱр.  «Магазиндӱ кижи  мал-ашта јӱрген кижиге тӱҥей. Нениҥ учун дезе, садуныҥ кижизинде бир де амыраар кӱн јок. Эртен турадаҥ ала тӱн киргенче јетире бойыҥ иштебезеҥ,  кем де сениҥ ижиҥди эдип бербес. Кӱнӱҥ ле иштенер, база катап иштенер керек, ол тужында колго-алаканга  «кок»  тӱжер — деп, Ренат айдат. —Јер-телекейдиҥ ӱстинде аргачылыкка ончо јанынаҥ јолы ачык ороон јок. Анчада ла Россияныҥ тӧс јерлеринеҥ ыраак тергеелерде.  Ончозы бар, эптӱ  јерлерде колы-будына јаҥы туруп јаткан аргачыларга   аргалар торт  јокко бодолду. Аргалар бар јерлерде эптежерге, јаан акча-манат  чыгымдаар керек. Бистиҥ тергееде јадып турган улустыҥ ишјалыныҥ кеми ас учун, не-немелер садып алар аргалары база ас. Оныҥ учун аргачы кижи улус кандый эдимдерди тургуза ӧйдӧ керексип аларын база билер учурлу».

Ренат јаан класстарда (9-10-чы) Горно-Алтайск калага келип, 9-чы таҥмалу школдо ӱренип, аттестатты  колына алган. Школдыҥ кийнинеҥ ол Барнаул каладагы Ползуновтыҥ адыла адалган  политехнический государстволык университеттиҥ  «финансы и кредит» деп бӧлӱгине ӱренерге кирген. Бийик ӱредӱни 2015 јылда алып, Алтайына келип, озо баштап культураныҥ министерствозында бӱдӱн-јарым  јыл, оноҥ ӱредӱликтиҥ министерствозында экономист болуп иштеген. Ишјал ас болгонынаҥ улам, Ренат бойыныҥ бизнес-керегин ачар деп шӱӱлтеге келген. Баштапкы капитал-акчаны болуш эдип,  ого ада-энези берген. Ол болуш-акчага Ренат магазин ачар деп амаду тургускан.

Аргалу улус кӧптӧзӧ, тергеебис те ӧҥжиир

2018 јылда Улаган аймакта Эл-Ойын болуп турарда, Ренат бойыныҥ магазинин Горно-Алтайск калада ачкан ӧй болгон. Ренат бойыныҥ бизнезин ачканыныҥ база бир јаан шылтагы — ол кижи алып,  биле тӧзӧгӧни. Ол тушта Ренат мындый тӱп-шӱӱлте эткен: «Ада-энениҥ керегин улалтып, јаҥы ууламјыла барары. Оноҥ эр кижи бойыныҥ билезин бойы азыраар учурлу».

«Бистиҥ тергееде аргачы болорго кӱч, анчада ла јурт јерлерде албатыныҥ садыжар аргалары ас — деп,  Ренат база такып айтты.  —Мен озо баштап арендага садыжар јер алгам. Оноҥ «Икея» фирмала колбу тудуп, бойымныҥ оогош кӧлӱгимле Новосибирск каладаҥ  айак-казандарды экелип, садып баштагам. Магазинимниҥ товар-јӧӧжӧзи араайынаҥ кӧптӧп баштаган. Эмди мен товарларды јаан кӧлӱкле экелип баштадым. Айак-казанла кожо мебель, айылдыҥ ичине керектӱ ончо јазалдарды сададым. Анчада ла калганчы ӧйдӧ кӧп улус Интернет ажыра мебельдерди јакыдып јат. Мен улустыҥ јакыган не-немелерин ӧйлӱ-ӧйинде экелерге чырмайадым. Оноҥ бойысла укташ улус «бис сенеҥ ле аларга турус» деп айтса, меге база сӱӱнчилӱ ле оморкодулу болот.

2020 јылда пандемия башталарда,  бис эмди отурып калар болорыс деп санангам. Јок, бу былтыргы  тулаан айдаҥ бери улус айылдарында отурып, айыл-јуртын јарандырар, јазаар, јаҥыртар иштерди кӧп эткен. Мениҥ магазинимнеҥ улус ремонт эдер јазалдарды, мебельди алдындагызынаҥ кӧп алгандар. Оныҥ учун, кезик бӧлӱк-отрасльдарда чындап та тутак болгон  болзо, бистиҥ садуда  садыжу-кыймыгу токтобогон.  Бирӱзине кызалаҥ-кризис кӱч  болзо, экинчизиниҥ јолы ачылар деп, тегиндӱ айдылбаган ошкош. Ол ло медицинский маска, антисептик једишпей турарын кем билген? Мен ижимде директор деп адалып турган да болзом, мен бойым грузчик-ишчи, бойым — менеджер, бойым — садучы болгом. Магазинде пол јунар кижини бу ла јуук ӧйлӧрдӧ ишке алгам. Оноҥ озо бойым јунуп-арутап туратан болгом. Эмди мениле кожо садучы иштеп јат. Бойымныҥ кӱчимниҥ, аргаларымныҥ «аламаларын јиирге» арай ла эрте».

«Бош јадарга, јайым амырап јӱрерге, меге эмди де узак иштенер керек — деп, Ренат каткырып айдат. —Эдер иш эмди де кӧп, ончо амадуларды бӱдӱрерге,   тӱни-тӱжи амыры јоктоҥ кӧп  иштенер керек. Мен јаштаҥ ала бу садуныҥ ижиле таныш болгон учун, јана баспай иштеп ле јадым. Бистиҥ бу уур ижисте јаан једимдерге једерге, чындап та, ырыс-кежик, орустап айтса, «удача» керек. Кезик ырысту улуска ончо не-неме бойы ла келижип, јолы ачылып барып јадар».

Мен сананзам, Ренат ондый  улустыҥ бирӱзи. Иштеҥкей улусты кирелте де сӱӱр, иштеҥкей улуска ырыс бойы келер!  Эмдиги ӧйдӧ кӧкси алтай улус аргачылыкта кӧп болзо, бойыныҥ Алтайыныҥ  агаш-тажын, агын сууларын киртитпей, ару тударына чырмайар болор. Ренат эмди тургуза белен эдимдерди экелип, садып јат. Мынаҥ ары ол бойыныҥ Алтайына тузалу керектерди эдер деп амаду тургузат.

Јиит аргачыныҥ јолы јеҥил эмес, је кӧрӱмјилӱ. Јиит аргачылар олор кемдер?  Ары јанынаҥ бӱткен санаалу ойгор улус па, айса коркышту иштеҥкей, колынаҥ бичик тӱшпес, јалаҥ беш темдектерге ӱренген улус па? Айса  салымынаҥ ырысту улус па?  Је јаркынду једимге једерге, кижи бойыныҥ бар-јогын тузаланар учурлу:  јеҥил эмес јол ӧдӱп, учуштардыҥ ла тӧмӧн тӱжӱштердиҥ, уйку јок тӱндердиҥ ле учы јок тӧлӱлердиҥ, улустыҥ јамандажыныҥ ла  аргачылардыҥ маргыжузыныҥ ченелтелерин јеҥип.

Јакшыга бӱдӱмјизи ас улус Россияда аргачы болоры кӱч деп айдып та турза, јылдыҥ сайын јиит аргачылардыҥ  Бастырароссиялык ассоциациязына ондор тоолу  аргачылар кожулат. Олорго јол кӧргӱзеечилери болуп,  Ренаттый  јиит,  једимдӱ иштеп турган аргачылар јолында јӧмӧлтӧ болот. Ренаттыҥ јолында не болужын јетирип турган? Озо ло баштап оныҥ ӱредӱзи, оныҥ бойыныҥ ижине  јаан јилбӱӱзи. «Математика деген билимниҥ ӱредӱзи аайынча «теория вероятности» деген теория ажыра кӧрзӧ, бир керекти  јана баспай такып-такып, эдип турган кижи  сананган амадузына тӱҥей ле качан бирде једер» — деп, Ренат айдат.

Ренат јобош кылык-јаҥду кижи деп билдирер, је ӧктӧм лӧ јилбиркек. Онызы ижине чике болужып јат.  Байыркак болоры озо ло баштап кижиге јайым берип јат ла нени ле эдеринде, кайда ла јӱреринде јаан аргалар берет. Је  Ренатта баалу-чуулу кийим кийип, баалу кӧлӱктӱ маҥтадып, бош «салып» јӱрер кӱӱн эм тургуза јок. Бӱгӱнги кӱнде оныҥ амадузы —  аргачылыктыҥ јолыла ичкери барып, ар-јӧӧжӧзин  кӧптӧдип, иштеп, улустаҥ камаанду болбозы.

«Билем — мениҥ байлыгым»

Ренат 2018 јылда биле тӧзӧгӧн, оныҥ эш-барааны Аруна Андреевна Кулакова (Кобошева).  Карим  уулчагы эки-јарым јашту.

Ренат Кулаков адакыда мынайда айтты:  «Бис  студент тужынаҥ бери таныш болгоныс. Аруна база экономист. Тургуза ӧйдӧ ол культураныҥ министерствозында иштейт. Оныҥ учун, мен сананзам, бисте ас ла дезе, тӧрт бала болор.  Алтай кижи озо ло баштап бойыныҥ балдарыла бай.  Кӧп балдарлу биледе ӧскӧн улустыҥ тӧрӧӧн-туугандары да кӧп болор.  Кижи балдары, билези учун иштезе, јолы ачылып, бажына јакшы санаалар келип, кӧндӱгип барар. Оноҥ мен ажулар ашсам, јалама буулап, кечӱлер кечсем, Кудайымнаҥ база суранып ла јӱредим. Бистиҥ ӧзӧгис јер-Алтайысла тудуш».

Бис јиит аргачы, сойоҥ сӧӧктӱ Ренат Кулаковко иштеген ижинде јаан једимдер,  амадаган амадулары ончозы бӱтсин деп кӱӱнзейдис. Јиит кижи бӱгӱнги кӱнде мынайда иштеп, аргачылыктыҥ јеҥил эмес јолында бойыныҥ јилбӱӱзине јарап турган јолын тапканыла оморкойдыс. Рыноктыҥ уур-кӱчтерине табартпай, јолдоры ачык  болзын деп кӱӱнзейдис.

Эмилчи САНИНА