Алтайдын Чолмоны

«Куру куучын болбос учурлу…»

25.01.2021

Президенттиҥ гранттарыныҥ фондыныҥ 2021 јылдагы баштапкы конкурсыныҥ турулталары аайынча Алтай Республикадаҥ 18 ӱлекер-проект јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирген.
Бу конкурстыҥ јеҥӱчилдери координационный комитеттиҥ чаган айдыҥ 14-чи кӱнинде ӧткӧн јуунында јарталган. Оны РФ-тыҥ президентиниҥ администрациязыныҥ башкараачызыныҥ баштапкы ордынчызы Сергей Кириенко ӧткӱрген.

Алтай Республикадаҥ бу конкурска 65 баштану-заявка аткарылган, олордоҥ 18-зи јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирген. Анайып, президенттиҥ фонды ажыра тергеебиске 11 миллион салковойдоҥ кӧп акча јилбиркедилген.

Јеҥӱ алган 18 ӱлекердиҥ ортозында кычыраачыларыска јилбилӱ болгодыйларын шиҥдеп кӧрӧр болзо, бастыразы ла тузалу эмтир. Је мени анчада ла Туу-Кайаныҥ эдегинде алтай культураныҥ этно-музейин тӧзӧӧр деген ӱлекер белетеген «Созидательдер бирлигиниҥ туружаачыларын јӧмӧӧр фонд» тыҥ јилбиркеткен. Оныҥ да учун бу организацияныҥ башкараачызыныҥ ады-јолын јартап, ого телефон согуп, эрмек-куучын ӧткӱрдим. Бу јакшынак баштаҥкай аайынча иштеп турган кижиниҥ ады-јолы Сынару АНАТПАЕВА. Айдарда, оныла ӧткӧн эрмек-куучынысты јарлайдыс:

—Сынару Олеговна, элдеҥ ле озо бойыгар, ӱредӱгер керегинде куучындап беретен тураар…

—Чыккан-ӧскӧн јерим Горно-Алтайск кала. Адам ак кӧбӧк сӧӧктӱ Олег Александрович Шатин, энем кара майман сӧӧктӱ Екатерина Николаевна Шатина. Бойым айыл-јуртту. Эш-нӧкӧрим кӧгӧл майман сӧӧктӱ Аржан Александрович Анатпаевле ӱч уулдыҥ ла бир кыстыҥ ада-энези болорыс. Ӱредӱ керегинде айдар болзо, калабыста јадып турган кӧп саба јерлештеристиҥ ӱредӱзине ле тӱҥей. Баштап 7-чи таҥмалу школдо, кийнинеҥ республикан гимназияда ӱренгем. Оноҥ Томсктогы государственный университетте механико-математический факультетте ӱренип, 2008 јылда математиктиҥ ӱредӱзин алгам. 2009 јылдаҥ ала Роспотребшиҥжӱде программист болуп иштейдим.

—Алтай культураныҥ этно-музейин тӧзӧӧр деген санаа качан келген?

—Чынынча айтса, музей ачар деген санаа туку ла 2005-2006 јылдарда келген. Нениҥ учун дезе, ол тушта мен Томск калада ӱренип турган ӧй. Бистиҥ факультетте эки ле алтай кижи болгоныс. Алтайдаҥ келгем дезеҥ, ӱредӱчилер де, профессорлор до, студенттер де сонуркап угар болгон. Адымды, оныҥ учурын сурагылайтан. Кажы јердеҥ келген, слерде кандый чӱм-јаҥдар бар, алтай тилерди кандый јакшы билереер, нениҥ учун ада-энегерди «слер» деп айдып турганаар деп кайкагылайтан. Шак ол тушта андый санаа табылган: Алтайда андый јер — этно-музей болгон болзо, је мен оны ачарым деп сананбагам да. Алтайга јанып, биле тӧзӧп, ишке кирип  турарымда, балдарла отурарымда, ол ло санаа ойто келген.

Мениҥ таайларым, энем јанынаҥ, энемниҥ энези – тайнагым Алтын-Кӧлдиҥ јарадынаҥ Тамара Аднаевна Тӱймешева деген кижи. Тайнагым 36 јаштуда ла эрте  јада калган, ол кижини кӧп улус билбес те болбой. Је ол сӱреен јайалталу, санаалу кижи болгон. Бойыныҥ ӧйинде ол Кӱпчегенде краеведческий музей де ачкан. Тайдагымла кожо анда школдыҥ директоры ла завучы болуп иштегендер. Тайнагымныҥ ада-энези Балыкчы јурттаҥ, Алтын-Кӧлдиҥ јарадынаҥ. Артыбаш јуртта олордо бойыныҥ туразы болгон. Оныҥ учун бис јаштаҥ ла ала ары барып, тӧрӧӧндӧрисле јолугып, анда амырап јӱрер болгоныс.

Нени эдерге турганыҥды јакшы билер керек

Ол ло студент ӧйинде Артыбашка келзеҥ, камык туристтер: «Ады-јолыгар кем, учуры кандый? Кӧлдиҥ јарадында серкпе турган, оныҥ учун слер, бастыра алтайлар, кресттӱ улус болбойоор. Тилерди билереер бе?» деп сурагылайтан. Олорго јартап айдарга келижетен. Андый солун ӧйлӧр болгон. Анда энемниҥ бир кичинек јери бар. 2015 јылда эш-нӧкӧримле куучындажып, анда алтай айыл туткан, келген туристтерге алтай албаты керегинде куучындаган болзос, јакшы болор эди деген санаа такып келген. Анайып, анда этнопарк ачканыс.

Кажы ла немеде бойыныҥ јолы бар деп сананадым, ары јанынаҥ ла келип јаткан. Не дезе, мен бойым калада чыдаган, эмеш «городской» алтай бала болгом деп айдарга јараар. Деремнениҥ балдары чылап, кӧп тайгалабагам, ӧлӧҥ ижинде де  кӧп турушпагам. Је мениҥ санаамла, кижиниҥ каны тартар дегени ол чын. Нениҥ учун дезе, алтай кижи бойыныҥ тӱӱкизин, чӱм-јаҥдарын тереҥжиде билерге турза, ол саҥ ла башка неме эмтир. Та кайдаҥ да ийде, та кайдаҥ да санаалар келер, солун улус јолугар, башка јӱрӱм башталар. Качан кижи бойыныҥ тӱӱкизиле, албатызыла сонуркап, билгирлер алза.

—Артыбашта алтай айыл тудуп, иштеп баштаганардаҥ бери канча кире ӧй ӧткӧн? Келген айылчыларга нени куучындайдар?

—Алтын-Кӧлдӧ быјыл алтынчы јыл иштеерим. Анда эки айыл бар, бирӱзи алты ӱйелӱ алтай айыл, экинчизи содон, чӧбрӧлӱ айыл. Анда бис туристтерле иштеп турганыс. Эмиль ле Радмила Теркишевтердиҥ билезиле кожо ойын-концерттер кӧргӱзедис, кийисле иштеери аайынча мастер-класстар ӧткӱредис. Анда иш бар учун, мында айыл тудулган деп айдар керек. Не дезе, анда алынган ченемелди мында тузаланар кӱӱн бар. Мында эл-јонго, бала-баркага ойындар, экскурсиялар ла ӧскӧ дӧ керек-јарактар ӧткӱрип.

Алтай айылда не керегинде куучындаары аайынча узак ӧйгӧ керектӱ материалдар јуугам. Нениҥ учун дезе, систематизированный дейтен јетирӱлер бисте јок болгодый. Анда јаҥыс ла алтай айыл, алтай албаты, чӱм-јаҥдар керегинде эмес, је анайда ок оны бӱткӱлинче јартагадый јакшы экскурсия тӧзӧӧр керек деген санаала башкарынып, јаан јашту тӧрӧӧндӧрисле, бичиичилерле, билимчилерле јолугып, олордыҥ иштерин кычырып, андый экскурсия тургузылган. Је мениҥ санаамла, ол база улуска керектӱ куучын-эрмек болуп јат. Оныҥ учун ол туристтерге јарап јат.

—Мынаҥ озо гранттарда турушкан эдер бе?

—Јок, мынаҥ озо качан да гранттарда турушпагам, гранттар албагам. Оныҥ учун бу баштапкы катап алган грант болуп јат. «Интегро» деген јондык организация гранттарды канайда чын бичиири аайынча ӱредӱ ӧткӱрген. Ого барып туружала, гранттыҥ ӱлекерин тургузар, бичиир деп санангам. Кижи бойы ла бичийер неме эмтир. Баштапкызында, акту јӱрегинеҥ бичизе. Экинчизинде, нени эдерге турганыҥды јакшы билер керек. Ары-бери јайылбай, бир ле амаду тургузала, оны бичизе, турултазы болор. Анайда ок ӱренер, чоттонор керек. Кижиде байа бир чотоботтыҥ јайалталары болгоны база учурлу деп бодойдым. Кижиниҥ бойыныҥ амадузы, бойыныҥ јаан кӱӱни болзо, кандый ла иш јеринеҥ јылар дегени ол чын. Мениҥ санаамла андый.

Ол ло Алтын-Кӧлдиҥ јарадында иштеп тура, калада алтай айыл тӧзӧӧр деген санаа келген. Нениҥ учун дезе, анда туристтерле иштеп, кезикте алтай да улус келип, сонуркап, бис керегинде кандый јакшы, кандый эптӱ айттар, бис оны бойыс та билбегенис дейтен. Јаан да, јаш та улус анайда айдар болгон. Оныҥ учун бойыстыҥ ла эл-јоныска андый алтай айыл керек деп санаа келген. Оноҥ бойыс Горно-Алтайск калада јадып турган учун, эки јыл кайра администрацияга барып, архитектура аайынча бӧлӱкле куучындажып, андый тӱп-шӱӱлте эткенис.

Ол администрацияга барган баштапкы андый јол-јорыктаҥ ала эки јыл кире узун јол ӧткӧнис. Јолду неме јолын алынар деп, алтай улус тегиндӱ айтпай јат. Оныҥ да учун ижис араайынаҥ јылып баштаган. Баштап тарый мен ӧскӧ јер сурап турган болгом. Кайда да каланыҥ кырында, тал-табыш јок тымык, јайым јер керек деп. Ары келген балдар алтай ойындар ойноп, эксурсияларда, мастер-класстарда турушсын деп. Је администрация бойыныҥ ӧйинде Туу-Кайада смотровой площадка тудар грант ойноп алган. Оныҥ учун олордыҥ база бир амадузы – ол ӱлекер-проектти јаандадып, јарандырып, ого бистиҥ ӱлекерди кийдирери болгон. Оныҥ учун олор алтай айыл тудар болзор, Туу-Кайаныҥ бажында тудар деген. Јаан тууныҥ бажына чыкпайыс, јерди тууныҥ эдегинеҥ берген болзогор, јакшы болор эди деп куучын болордо, администрация јӧбин берген.

—Тургуза ӧйдӧ иш канайда барып јат деп айдарга јараар?

—Иш канайда барып јатканы керегинде айдар болзо, бу грантты ойноп албаган да болзос, бис бу ишти улалтар эдис деп сананадым. Нениҥ учун дезе, алтай айылды тударын гранттаҥ озо баштап салган болгоныс. Айыл тудулып калган. Грант ол баштап алган ижиске јакшынак јӧмӧлтӧ болор. Амадуларысты јӱрӱмде бӱдӱрерине ӱзеери арга. Мениҥ санаамла, ол керектӱ. Республикабыстыҥ сок јаҥыс калазы бар. Горно-Алтайскка келзеҥ, оныҥ архитектуразында алтай албатыныҥ јыды јок деп айдарга јараар. Мениҥ санаамла, бу алтай улустыҥ тӧрӧл јери деп кӧргӱзилбей турган. Оныҥ учун бойымныҥ адымнаҥ эдер аргам бар болордо, бу ишти бир айыл тудар деген санаала эткенис. Мында меге ада-энем, эш-нӧкӧрим, тӧрӧӧн-туугандарым, нӧкӧрлӧрис болушкан. Анайып, бойыстыҥ ла арга-кӱчисле бу айылды тутканыс. Гранттыҥ јакылталары аайынча берилип јаткан акча айыл тударына эмес, айылдыҥ ичинде туратан орын-тӧжӧк, кайырчак, алтай кеп-кийим ле ӧскӧ дӧ тудунар-кабынар эдимдер аларына берилип јат. Эмди ус колду јерлештерисле олордыҥ јазаган, белетеген эдимдерин садып аларга јӧптӧжӱлер тургузадыс. Кожо иштеп турган улус ол мениҥ билем, нениҥ учун дезе, андый немени нӧкӧрлӧрлӧ этпес керек болбой деп сананадым. Ол бастыра биледеҥ келер учурлу. Нениҥ учун дезе, калыҥ јурт, калыҥ биле андый иш бӱдӱрзе, келген улуска ол јакшы кӧргӱзӱ болор деп сананадым.

Туристтердиҥ сагыжыла, бистиҥ куучындаганыс куру сӧс. Куру куучын качан да болбос учурлу. Кижиге бойыныҥ јӱрӱмиле, эдимдериле, санааларыла, эткен ижиле бойыныҥ куучынын јартап кӧргӱзер керек. Биле керегинде куучындап турган кижи бойы билелӱ болор учурлу. Алтай керегинде куучындап турган кижи бойы алтай болор керек. Алтай айыл керегинде куучын-эрмек ӧткӱрип турган кижи алтай айылду, бала-баркалу, тӧрӧӧн-туугандарлу, мал-ашту болор учурлу деп сананадым. Бистиҥ алтай культурабысты бойлорыс кӧргӱспезес, оны ӧскӧ улус качан да толо кӧргӱзип болбос. Алтай кижиниҥ сагыжы, философиязы кандый деп, јаҥыс ла бис бойыс кӧргӱзер аргалу. Оныҥ учун келижип турган ба, келишпей турган ба, јакшы ба, јаман ба, бойым каруулу. Је бойымныҥ кемимде, канайда сананып турганымды эдип јадым. Бис укаркаар албаты ине. Кажыбыс ла келип, мынайда эдер керек деп айдадыс. Адакыда эдер кижи чыкпай турар. Оныҥ учун эдер керек, куучындаар керек, кӧргӱзер керек. Тӱҥей ле кожо јӱрер улус јаныҥда табыла берер — оҥдоор, болужар, бу ишти кожо ӧткӱрер, апарар улус. Эмдиги де ӧйдӧ јанымда нӧкӧрлӧрим бар. Олор база болужат. Мындый ок музейлӱ партнер до кижи бар. Эрчим деген атту алтай бала. Бистиҥ темдектеп алган пландарыс сӱреен кӧп. Республиканыҥ ичинде андый алтай айылдар, јетирӱлик, визит-центрлер кӧп болзын деген ууламјы аайынча иштейтен јиит ӱйени ӱредер деген санаа бар.

Биле керегинде куучындап турган кижи бойы билелӱ болор учурлу

—Туу-Кайаныҥ эдегинде ачылатан этно-музей јыл туркунына иштеер бе, эмезе јылдыҥ јылу айларында ба?

—Бу айыл јыл туркунына иштеер. Тудулган айылда грант аайынча кӧп керек-јарактар, ол тоодо мастер-класстар ӧткӱрерис. Јайалталу јииттерле туштажулар болор. Алтай чӱм-јаҥдар керегинде видеороликтер соктырарыс, экскурсиялар ӧткӱрерис. Ойноп алган грант аайынча эдилетен иштер балдарла иштеерине ууламјылалар, јаан улусла эмес. 12 јаштаҥ ала 18 јашка јетире балдарла иштеерине. Грант ол ӧйи-ӧйинде отчет эдер коркышту ла некелтелӱ неме. Оныҥ учун анда чокумдалган јаштар аайынча балдарла иштеерине темдектелген. Бу балдарла иштеп, ортозында эл-јоныска да экскурсиялар ӧткӱрерис. Јайгыда мында экскурсовод иштеер, бойым Алтын-Кӧлдӧ этнопаркта иштеерим.

—Јакшынак керек баштап алган эмтирер. Јолыгар ачык болзын, тургускан амадуларарга једигер деп кӱӱнзеери артат.

—Алкыш-быйан. Айтканар келзин.

—Тергеебисте јиит ӱйеге келижип турган улус ортодо мындый су-алтай тилдӱ, албатызыныҥ тӱӱкизиле, чӱм-јаҥдарыла јилбиркеп, јакшынак баштаҥкайлар эдип, амадулар тургузып, ол амадулар аайынча иштеп турган улус бар болгоны кандый јакшы. Бӱгӱнги кӱнде, качан чыдап јаткан ӱйе тӧрӧл тилин ундып барадарда, Сынару Анатпаевадый улус сӱреен керек.

К. ЯШЕВ
ФОТОЈУРУКТА: С. О. Анатпаева