Алтайдын Чолмоны

Шиҥжилеткен јуучыл

25.01.2021

Бичиичи Павел Кучияктыҥ (1897-1943 јј.) «Шиҥжилеткен јуучыл» деген куучыны «Кызыл Ойрот» газетте (1934. №129 (777) С.4 ) кепке базылганы аайынча, тӱзедӱ-эш јогынаҥ јарлалат.

Таҥ јарып келди, Аскаттыҥ суузы тӱниле ташка согулып акканына кӱчи чыга бергендий араай чыдырап агып јадар ӧйдӧ, Абекс деп байдыҥ койлоры јадыннаҥ тургулап; «ончогор јакшы кондор бо?» – деп, суражып тургандый мааражып чыгарда, чеденниҥ толыгында тыттыҥ чӧбрӧзиле јазаган јапаштаҥ койчы Володька кенетийин турды.

–Ой, калак, ӧткӱре уйуктап калдым ба? – деп, чочыган бойынча турала, озоло Абекстиҥ айылы јаар јапаштаҥ шыгалап кӧрди. Абекс кӧрӱнбесте, уйкудаҥ турбаган јат – деп, Володька сӱӱнип ӧрӧ керилерде

–Сен неге табыланып керилип туруҥ, койлорды айдап апарбай а-а! – деп, Абекстиҥ ӱни угуларда, кайра бурулып кӧрӧрдӧ, айуныҥ таманыдый Абекстиҥ колы Володьканыҥ мойнына келип кадала берди…

Койлорды Аскаттыҥ колы меезине чыгара айдаган соондо ло, эки кулагыныҥ ачып турганын Володька оҥдобогон, сыймап турарда, колы канга уймала бергенин јаҥы ла кӧргӧн.

–Акыр, «Сен ундуганда, мен эзегенде болзын» – деп,  Володька јаан улустардаҥ уккан аайынча, бойы эрмектенип, чӧкӧгӧнчӧ ыйлап алды.

Мындый јӱрӱмди Володька кару сӱӱген энези ӧлӱп каларда, адазы экинчи кижилӱ болордо, сегис јаштаҥ ала кӧрди.

Јылдар ӧтти, албаты собырылды, Октябрь революция болды, акту колкӱчтӱлерди кижи кӱчин јийтен капиталист бай кулактардаҥ айрып аларга, большевиктер турушты.

1921 јылда январь айда он беш јажын јаҥы ла баштаган Володька Тырышкин – деп, кызыл партизандардыҥ сӱӱген командирьдиҥ отрядында кожо болды. «Кижи кӱчин јиген бай кулактарды ла олордыҥ Колчак кулактарын јок эдер» – деп сӧсти Володька мында укты.

–Сен кичинек кижи соок кышкыда бисле кожо канайда чыдажарыҥ? Торт ло айылда отурар керек – деп, кезик партизандар Володька баштап келип кожыларда, айдышкан.

Јок мени тегин де бандиттер тыҥ соккон, кызылдарга бисти айткан – деп. Оныҥ учун мен слердеҥ айрылбазым! – деп, Володька мойноп туруп, партизанга бойы кирген.

Эҥ ле баштап Јалаҥый Бажына бандиттерди сӱрӱжип келеле адыжарда, Володька јардынаҥ мылтыгын чечерин оҥдонбой, коркыган бойынча, ары-бери јортуп, тура калган. Ол тушта Тырышкан Федор ло Еркејаш деп командирлӱ бандиттердиҥ колынаҥ јети партизан пролетар революция учун ӧлгӧнин Володька кӧрӧлӧ, јаш јӱреги кайыла бергендий болды. Володьканыҥ бу кӱнге јетире сагыжынаҥ чыкпай турган неме: «Совет башкарузы эзендик болзын!» – деп, ӧштӱниҥ огынаҥ ӧлӱп брааткан партизанныҥ кыйгырган калганчы ӱни болды.

–Нӧкӧрлӧр, бис ӧштӱлердеҥ коркып, бир де кичӱ кайра барар учурыбыс јок. Бу бандиттердиҥ огынаҥ ӧлгӧн јети нӧкӧрдиҥ сӧӧгине карганып турубыс. Слердиҥ јӱрӱмди алып койгон ӧштӱлерди качан да бис јеҥерибис, слердиҥ алатан ӧчти бис аларыс – деп, комрот нӧк. Тырышкинныҥ куучынын уккан соондо, Володьканыҥ эдиниҥ соогы озо баштап јайылган, оныҥ кийнинде кенетийин изий берген. «Акыр, слер ундуганда, бис эзегенде ӧчибис алар болорыс па?» – деп, Володька сананган сагыжын эрмектенип ийгенин оҥдобой калды.

Экинчизин, Бело-Ануй деп јерде Колесников ло Орлов деп эки командирлу бандиттерле табарыжып јуулашкан. Бу тушта Володька ӧштӱлерди лаптап адарга, таскап калган тужы болды.

Володька кӱнӱҥ кӱнге чӧрчӧктӧги кезерлер бодолду ӧзӱп јӱрди: «Эр ӧлбӧскӧ эрјине бе, ат ӧлбӧскӧ алтын ба?». «Бандиттерди ончозын колго тутпаганча, партизандардаҥ айрылыш јок» – деп, бек сагыжына бӱдӱп јӱрди. Ӧштӱлердеҥ коруланар керегинде отрядтыҥ алдынаҥ шиҥжӱ эдер кижи Володька болды. Байлар ундыганда, Володька эзегенде ӧчин алып кӧндӱге берди.

1922 јылда јаскаары Володька ӧскӧ нӧкӧр партизандарыла кожо 4-чи кавалерист дивизиондо 2-чи алтай эскадрон (ЧОН-го) кожылды. Ондо кожылган соондо, Алтай ичинде Колчактыҥ арткан калган Кадын ичинде Семенектиҥ, Бий ичинде Штанактыҥ, Кадын ӧрӧ Тӧжлейдиҥ, Карманныҥ бандиттерин ӱзе колго тудар керегинде кожо турушты.

Нӧкӧр Володя 1922 јылда комсомолго кирген. Ол тушта оныҥ биледине Владимир Иванович Ябыков деп чийилген эди. Оноҥ бери алты јыл ӧткӧн, 1928 јылда «Владимир Иванович Ябыков јуртсоветке келзин» – деп, элчи болды. Володька укканча ла јуртсоветке једип келди.

– Акыр мен эки јыл бодолду партизанга јӱрген кижи эдим, мениҥ јӧбим јеткен болбой? – деп Володька эмеш мойножып турала, токтоды.

Ябыков Владимир Иванович 1928 јылдаҥ ала 1930 јылга јетире мактулу кӱнчыгышта Кызыл Черӱде турды. Бойыныҥ 15 јажынаҥ ала большевиктердиҥ ӱреткен таскатканыла, Володька Кызыл Черӱде социалист јуртты корыйтан бойыныҥ чын ийдезин кӧргӱскен керегинде Совет Союз Володьканы Кызыл мааныныҥ ордениле сыйлап кӱндӱледи.

Оныҥ учун Сибирь јерин Колчактаҥ айрып алганынаҥ 15 јылдыгын байрамдап, большевиктердиҥ, партизандардыҥ бу керекке бойлорын беринип тургусканын база тӱҥей садышка алынып адабаганча болбос болуп јат.

Ойроттыҥ јашӧскӱримдери санааларына тудунып, «олордый ок јуучыл геройлор болдыбыс» — деп, адаркагадый нӧкӧрлӧр јаҥыс Володя Ябыков эмес, ого коштой туратан ада-јаштаҥ партизан болуп, Алтайдыҥ акту колкӱчтӱлерин Колчактыҥ, Кара Корымныҥ бандиттарынаҥ айрып аларга ӧлӧр тынына ачынбай турушкандар: Ваня Тадыш, Ваня Толток, Леонид Таушканов онойдо ӧскӧлӧри де кӧп.

Бу нӧкӧрлӧр алдында чырайларында эрӱ јок бандиттерле  канайда јеҥижип, учына чыккан эди, онойдо ок эмди чырайлары кӱлӱмзиренип, социалист јурттыҥ башчылары болуп, канча муҥдарды баштап, класс болуп бӧлӱнишпес ырысту јӱрӱм јадынга апарып јадылар.

Совет јуртты корыырга келигер! – деп, партия ла башкару кажы кӱнде кычырза, ол ло кӱнде Ойроттыҥ јашӧскӱримине таскамыр башчылар болуп барарга, олор качан да белен туру.

(М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ фондынаҥ)