Алтайдын Чолмоны

Тӱӱкиде јаан изин артырган

25.01.2021

Алтай Республиканыҥ ады-јолы јарлу башкараачыларыныҥ бирӱзи Владимир Кучукович САБИН эзен-амыр јӱрген болзо, 2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 15-чи кӱнинде 80 јажын темдектеер эдис…

Владимир Кучукович мениҥ јуук карындажым. Оныҥ юбилейлик јажына учурлап, ӧткӧн јӱрӱмди эске алынып ийер деп санандым.  Мениҥ чыккан-ӧскӧн  јерим Мукур-Тархаты јурт,  Володяныҥ — Белтир. 1953 јылда  Чаган-Оозы јуртта сыгын айда ӱредӱлик јыл башталарда, мен 5-чи класска ӱренерге келеримде, Володя 6-чы класста болгон. Ол 7 јажы толордо, школго ӧйинде ӱренип келген. А бис, он јашты ашкан  балдар, 5-чи класста болгоныс. Оныҥ јажы оогош  учун  сыны, оборы ончо балдардаҥ кичинек те болзо, бойы омок болгон.

Ол  ада-энезиниҥ куучынынаҥ Мукур-Таркаты јуртта тӧрӧӧндӧр, карындаштар бар деп уккан эмтир.  Оныҥ учун Володя мени таап алган. Ол интернатта јаткан ӧйдӧҥ ала айрылышпас нӧкӧрлӧр болуп калганыс. Уроктордыҥ кийнинеҥ сӱре кожо јӱрер, кожо ойноор, тапкан-јӧӧгӧнисти кожо ӱлежип јиир болгоныс. Школ тужында оныҥ ады нениҥ де учун Миша болгон.  Јаанап келеле документ аларда, ады Володя болуп калган.

Володя школдо сӱреен јакшы ӱренген. Ол ӧйдӧ оныҥ ӱредӱге санаа-ойы тереҥ, ончобысты артыктап туратан. Анчада ла орус тилле, математикала јалаҥ «бештерге» ӱренген. Володя художественный бичиктерди кӧп кычырар болгон. Мен ого темежип, база бичиктерди кычырарына темиккем. Бош ӧйлӧрдӧ бис «городки» ойноор болгоныс. Володя јаан уулдардаҥ бир де артпай туратан. Ол айылдагы иштерди капшай бӱдӱрип салар, оноҥ бисти капшайладар  болгон. Шахматты  база тыҥ сӱӱген.  Јаан класстыҥ интернатта јаткан уулдарынаҥ  Володяны јеҥер кижи табылбайтан. Мени де ол шахмат ойноорына ӱреткен эмей.  Јетијылдыкты бистеҥ бир јыл озо тӱгезип ийеле, ол  јайыла айлында отурган, оноҥ ары ӱренер деген сагыш болбогон.

В. К. Сабин Чуй ичинде бийик ӱредӱ алган баштапкы билимчи-зоотехниктердиҥ бирӱзи

Кӱс келип, ойто ӱредӱниҥ ӧйи јууктап келерде, олордыҥ айлына  Чаган-Оозыныҥ јуртсовединиҥ качызы Чаймуран Мамаев деп кижи атту келип, Володяны учкаштырып алала, Чаган-Оозына экелген. Эртенги кӱнде  Чуйдыҥ јолына чыгып, кӧлӱк тозып,  Туулу Алтайдыҥ областной  национальный школына аткарган.

Бу учуралды Владимир Кучукович сӱре ле куучындаар болгон. Мамаевке баланы калада школго ийзин деп та  кем айткан? Онойып сакыбаган јанынаҥ калага келип, ӱренгенине сӱӱнип, айдынып јӱретен эди. 1956 јылда мен база городко ӱредӱге келгем. Бис амыраар кӱндерди улай ла кожо ӧткӱрер болгоныс. Оноҥ Володя школды божодоло, Барнаулдагы АСХИ-ге ӱренип барган. Бис улай ла колбу тудуп јӱретенис. Ол бир айда меге самаразын бичип туратан.

1960-чы  јылдардыҥ ортозында Владимир Кучукович ӱредӱзин божодып, тӧрӧл јерине иштеп келген. Ол Чуй ичинде  бийик ӱредӱ алган баштапкы билимчи-зоотехниктердиҥ бирӱзи болгон. «Кызыл-Мааны»  колхозтыҥ правлениезиниҥ турчызыныҥ тоозына кирген.  Бу колхозто зоотехническо-племенной иштиҥ пландарын тургузып, бу  ишти кӧндӱктирип баштаган кижи ол болгон. Оноҥ компартия  Владимир Кучуковичке Кош-Агашта тура берип, тӧзӧмӧл бӧлӱктиҥ башкараачызы эдип, алдыртып алган. Оныҥ кийнинде јылдарда  партияныҥ обкомы оны аткарган башка-башка јерлерде иштеген.  Ол ӧйлӧрдӧ бис  экӱ   улай ла колбуда болгоныс. Партактив ол эмезе обкомныҥ пленумында туштажып, эзен-амырды,  солун-собырды угужып јӱретенис.

Владимир Сабин Эл Курултайдыҥ депутады болуп иштеп турарда, 2003 јылда јер силкинип,  Кош-Агаштыҥ албаты-јоны, анчада ла Белтир јурттыҥ улузы тӱбекке тӱшкен болгон. Бойыныҥ чыккан-ӧскӧн јурты, јерлештери  тӱбекке тӱжерде, кайда барзын, олорло кожо санааркап, эп-арга бедиреп баскан. Бӱткӱл јурт јемирилип каларда, јаан  камыс иштеп, улусты ла  јуртты јаҥы јерге кӧчӱрерине јӧптӧшкӧн. Ол камыска В. К. Сабин база кирген.

Јаҥы јурт тӧзӧӧр јер керегинде шӱӱлтелер сӱреен кӧп болгон. Је бу јерди камыстыҥ улузы јараткан, ол тоодо В. К. Сабин.  Мен ол тушта: «Владимир Кучукович,  слер бу ичер суу јок, ийт јадар ыжыгы јок, ээн чӧлди  канайып јарадып турганыгар?» деп сурагам. Ол менеҥ удура сураган:   «Слердиҥ тураны кандый тайга корулап турган?». Оноҥ мынайда кару берген:  «Эмдиги ӧйдӧ тураларды јылу эдип тудар аргалар кӧп, сууны јердиҥ алдынаҥ чыгара тартып алар. Кандый бир ӧйдӧ Таркаты суудаҥ канал тартып алар. Бу јерде јурт тӧзӧлзӧ, Кош-Агаш аймактыҥ тӧс јуртына јуук, ол тушта Јаҥы Белтирдиҥ јашӧскӱримине јаан болуш болор. Олор аймакка келип иштеер. Ондый немени озолодо, келер ӧйди база сананар керек». Оны угуп, мен јӧпсинип калдым. Эмди болзо, Јаҥы Белтирдиҥ ал-камык јииттери аймактыҥ тӧс јуртында иштӱ. Јаҥы Белтирдиҥ турган јериниҥ бир «авторы» В. К. Сабин.

Тургуза ӧйдӧ Эне-Белтир де јаан јурт болуп туруп калды. Озо баштап јаҥыс ла каргандар кӧчпӧй артып калган. Јарылган тураларын чыныктап, одылган печкелерин орныктырып алган болгон. Бу ӧйдӧ јаҥы јуртта 60-70 ӧрӧкӧ јуртап јат. Ол тоодо јииттер кӧп. Озо ӧйдӧ «Кызыл-Мааны» колхоз тужында мал турлузында тудулган јылу кажаандарды, улус јадар тураларды ончозын буспай-чачпай, кичееп алган. Кош-Агаштыҥ арткан колхозторы бастыра турлуларда турган кажаандарды, тураларды бускан-чачкан, уурдаган, саткан болгон. Сок јаҥыс «Кызыл-Мааны» колхозтыҥ мал турлузы чыҥдый бойы туруп јат. Оны уккан В. К.  Сабин јерлештериле сӱӱнип, оморкоп јӱретен.

В. К. Сабин Эл Курултайдыҥ экономикалык  комитединиҥ ижин башкарып тура, Кош-Агаш аймактыҥ кӧп јурттарына акча-манатла јаан болуш јетирген. Мен билерим — Ортолык јуртта  бир километр јолго асфальт салдырып берген. Јурттыҥ Культура байзыҥына  чыҥдый ремонт эттирип, кӱӱлик аппарат, улус отуратан јаҥы отургыштар алдыртып берген. Эмдиги ӧйгӧ јетире Ортолык јурттыҥ балдары ол салган асфальтка јуулып, ойноп турат. Ол Эре-Чуйдыҥ албатызыныҥ кандый ла јуундарында, райсоветтиҥ сессиязында, алтай-телеҥиттердиҥ јуундарында ла аймактыҥ байрамдарында, анчада ла Чагаа-Байрамында улай ла туружар болгон.

Јуулган албатыныҥ алдында јартамалду куучын айдып, ӱредӱлӱ ле таскамалду иш ӧткӱрип туратан. Кош-Агаш аймакта алтай-телеҥит, казах, орус албатылар јуртаган. Союз јылыйган кийнинеҥ, албаты ортодо бой-бойлоры ортозында бир-канча оҥдошпостор башталган. Аймак башкартузында карындаштык казах укту  улус боло берген. Оноҥ улам национальный сурактар ӧҥзӱре болуп туратан. В. К.  Сабин аймактыҥ башкартузына ачык ла чике шӱӱлтезин айдып, токтодып туратан. Национальный политиканы эки калык ортозында теҥ-тай ӧткӱрип, башкартуда улусты кӧрӱп турар керек. Оноҥ башка учында барып, јаан тӱймеен болордоҥ айабас. В. К.  Сабин алтай-телеҥит калыктыҥ национальный оморкодулу башкараачызы деп айтса, бир де јастыра болбос.

Парламенттиҥ экономикалык комитедин башкарып тура, Кош-Агаш аймактыҥ кӧп јурттарына акча-манатла јаан болуш јетирген

Бу кижиниҥ кийнинеҥ оныҥ баштаган јолыла барып јаткан јерлештери:  Н. М. Малчинов, В. А.  Тымтышев, В. В. Таханов, С. Н. Очурдяпов, С. Н.  Уханов, Л. Н. Ефимов, У. А. Князев, В. К. Майхиев, В. А. Едешов, У. А. Альпимов, К. Д. Сакитова ла о. ӧ.

В. К. Сабинди јаҥыс ла Эре-Чуйдыҥ јерлештери оморкоп-тооп јӱрген эмес, ол бӱткӱл Алтай Республикада алтай калыктыҥ билгир  башкараачызы болгон. Оны кӧп калык јӧмӧгӧн лӧ тоогон. Эре-Чуй ичинде албатызы, јаҥы ӧзӱп-чыдап јаткан јашӧскӱрим Владимир Кучуковичтиҥ ады-јолын ундыбай, бистиҥ калыктыҥ ортозынаҥ чыккан, бистиҥ албатыныҥ келер ӧйдӧги јӱрӱми учун тартышкан кижи болгон деп оморком јӱрели.

В. К. Сабин ака-карындаштарыла, тӧрӧӧндӧриле кандый кижи болгоны керегинде бир-канча сӧслӧ эске алынып, бичип ийейин. Ол ак-кыпчак сӧӧктӱ тӧрт уулдыҥ, эки кыстыҥ аказы. Эне јанынаҥ таайлары Майхиевтер Кӧкӧрӱ јурттаҥ. Карындаштарына ла сыйындарына јозок болуп, јол ачып, ӱредӱ аларына јаан камаанын ла јӧмӧлтӧзин јетирген. Мен бу бичимелле кожо бир фотојурук салып јадым. Бис бала ӧйдӧҥ бери бӱткен сӧӧгисти суражып, таныжып ла тӧрӧӧн болуп биригип, калаш-курутты ӱлежип јип јӱрер болгоныс. Бу фотодо сол јанында турган уул —  Турар Чинатов, ортозында турганы Борокыс Тымтышев, кырында турганы Бинолдо Карулов, отурганы Владимир Сабин. Бис 1954 јылда Чаган-Оозыныҥ јетијылдык школында ӱренип турганыс.

В. К. Сабинди јаҥыс ла Эре-Чуйдыҥ јерлештери оморкоп-тооп јӱрген эмес, ол бӱткӱл алтай калыктыҥ билгир башкараачызы

В. К. Сабин чыдап-ӧскӧн лӧ јаан јамылу иштерге иштеп барган да болзо, сӧӧги јаҥыс јерлештерин бир де ундыбайтан. Олорды ол ончозын сурап-билип јӱретен. Бойынаҥ јаан улусты тооп, јааныркадып куучындажар. Ол тегин ишмекчи улусла куучындажарын сӱреен сӱӱр болгон. Мен јаан иште деп, тыҥзынып, бойын бийик тудуп, бийиркеп билбес болгон. Ого ончо улус тӱҥей, ойноп-каткырып, куучындажарын сӱӱр кижи болгон.  В. К. Сабинниҥ карындаштарыныҥ балдары ончозы оны тооп, «абаа»  деп айдып ӱренген. Балдар онойып айдары чын, јолду.  Ол бойы балдарга јозок болуп арткан. Владимир Кучуковичтиҥ энези Марфа јеҥе балдарына јакшы таскамалду ӱредӱ берген, јаандарын тооп јӱрзин деп ӱреткен.

Владимир Сабин албаты ортозында тоомјылу, куучынды чикезинче айдар, тереҥ шӱӱлтелӱ ойгор башкараачы болуп артканында  эш-барааныныҥ јаан камааны база бар. Владимир Кучуковичтиҥ эш-барааны Светлана Аркадьевна, олор узак ӧйгӧ эптӱ-нак јуртаган, бой-бойын кӧп сӧс јогынаҥ оҥдожор болгон. Светлана Аркадьевна сӱрекей кӱндӱчи кижи. Айлына барзаҥ, удура базып, кӱӱнзеп уткыыр, ӧрӧ базып отурыгар деп айдар. Бойы капшай ла айак-казан азып-белетеп јӱгӱрер. Светлана Аркадьевна барган јуртын тыҥ тооп, сӱӱген. Кӧп карындаштардыҥ эш-бараандарыла тыҥ најылашкан, олордыҥ балдарына сӱреен кару. Ол кыпчактардыҥ јуртын бек туткан,  кыпчак сӧӧктӱ балдар азыраган ла ӱредип-таскаткан.  Онойдо ок Владимирдиҥ сыйындарыныҥ балдарын азырашкан ла ӱреткен. Светлана Аркадьевна келин балама јаан быйан айдып јӱредим.

Бинолдо КАРУЛОВ, иштиҥ ветераны