Алтайдын Чолмоны

Узак ӧйгӧ jалбышталып кӱйер

25.01.2021

Чаган айдыҥ 23-чи кӱнинде Туулу Алтайдыҥ комсомолы тӧзӧлгӧнинеҥ ала јӱс јылдыгы толгон, оныҥ баштапкы съезди Алтайское jуртта ӧткӧн. Оныла колбой тӱӱкиге бурылып, совет ӧйдӧ Кош-Агаш аймакта «Кызыл Чолмон» колхозто јашӧскӱримниҥ баштамы организациязыныҥ тӱӱкизи, кандый јол ӧткӧни ле ол канайда иштегени јанынаҥ ширтеп-шиҥдеп тапканым керегинде эске алынып бичийдим.

Комсомолдыҥ баштапкы ячейказы «Кызыл Чолмон» (озодо «Кызыл Ойрот») колхозто ӧткӧн чактыҥ 20-чи јылдарыныҥ учында тӧзӧлгӧн. Организацияныҥ иштеп баштаган чокым ӧйин јартап болбодым. Архивте ол јылдардыҥ документтери артпаган. Ячейка, байла, Ортолык јуртта јурхозартель ле школ ачылган кийнинде тӧзӧлгӧн. Архивтиҥ документтериле, 1930 јылдыҥ чаган айынаҥ ала кӱӱк айга јетире комсомолго он бир кижи алылган. Олордыҥ тоозында Бауба Нетешев, Иван Турлунов, Куран Бабашев, Кычык Кабышев, Акча Комудяков, Батык Тадыев, Бокту Акчалов, Кучук Таханов, Чункак Тулаев, Ксения Огнева ла Алтыдон Бабашев деп јииттер болгон. Комсомолго киргендердиҥ бастыразына шыдары јокту билелердиҥ балдары болгон. Ол тушта ячейканы Быштак Тулаев башкарган. 1936 јылда комсомолго Василий Турлунов ло Сабак Нетешева киргендер. Ичкери кӧрӱмдӱ јииттер јуртта баштапкы колхозты тӧзӧӧринде эрчимдӱ турушкандар.

1932-34 јылдарда бу организацияныҥ ижин омок ло капшуун јиит Бокту Акчалов башкарган. 1942 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинде учетто он алты комсомол турган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга Ортолык јурттаҥ 67 кижи барган. 46 кижи јуууныҥ јалаҥдарында јеҥ јастанып јыгылган ла суру јок болуп јылыйып калган. 21 јуучылдыҥ ырызы тартып, Алтайына јанып келген. Јууныҥ уур-кӱч јылдарында јербойыныҥ комсомол организациязы ижин токтотпогон. Бырчык Яданов комсомолго фронтко атанып јадала кирген. 1943-1945 јылдарда тӧжине В. И. Ленинниҥ сӱри јуралган ВЛКСМ-ныҥ значокторын Турсун Альпимова, Медвед Турдубеков ло Чычкан Чулчушев тагынгандар. Јуунаҥ озо ло јууныҥ јылдарында јурттыҥ комсомол организациязын Быштак Тулаев, Бокту Акчалов, Рыс Кукасов ло колхозтыҥ баштамы ӱредӱлӱ школыныҥ заведующийи Александра Кестегешева башкаргандар.

Колхозтыҥ комсомолдоры ла јашӧскӱрими ол јылдарда бастыра ла иштерде турушкан. Олор јуртхозартельди тӧзӧӧринде, солок јерлерди сӱреринде, Чуйдыҥ чӧлин сугарарында, тураларды, школдорды, клубтарды, медпункттарды, турлуларды ла интернаттарды тударында эрчимдӱ иштегендер. Јииттердиҥ кӧп сабазы фашист јутпаны оодо согорында јеҥ јастанып јыгылгандар. Туку одузынчы јылдарда дезе «Кызыл Ойрот» јуртхозартельдиҥ ӧктӧм јӱректӱ бичикчи јииттерин аймактыҥ башкараачы органдарына туткандар. Темдектезе, Чырай Тадыева комсомолдордыҥ аймактагы бюрозыныҥ турчызына ла аймактыҥ депутаттарыныҥ баштапкы тудуузыныҥ Соведине кӧстӧлгӧн. Батык Тадыев анайда ок комсомолдыҥ Кош-Агаштагы аймкомыныҥ пленумыныҥ турчызына тудулган.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында ла оныҥ кийниндеги амыр-энчӱ ӧйлӧрдӧ јурттыҥ комсомолдоры ла јашӧскӱрими мал ижинде эрчимдӱ иштегендер. Јаан улус фронтко атанарда, олордыҥ ордына иште уулдары ла кыстары арткан. Адыјок Нетешевке, Иосиф Табылгиновко, Арыстан Альпимовко, Тийиҥ Тансуновко, Тӧрбӧт Ядановко, Жуастай Джумановко, Аудачы Телесовага, Ийнелик Янгановага, Кӱчӱк Челчушевага, Семил Акчаловага, Бӧрӱк Челчушевага, Кычык Чиндакаевага, Jапша Турлуновага ла оноҥ до ӧскӧлӧрине јаан улусла кожо теҥ-тай, тӱни-тӱжи иштеерге келишкен. «Комсомол Горного Алтая» деп бичикте мынайда айдылат: «Кош-Агаш аймакта «Кызыл Чолмон» колхозто акалу-карындаштар Ойрот ло Сергей Комуяковтор сарлыктар кабырат. Олор эрчимдӱ иштеп, 1954 јылда 1375 трудкӱн иштеп алгандар ла 201 тын сарлыкты јӱс процентке кичееп, олорды семиртерин јеткилдегендер. Мал ижиниҥ јиит озочылдары ишјалга 11000 салковой акча алгандар. Олорго анайда ок ӱзеери ишјалга беш бозу, эки кой ло бир кулун берилген».

Комсомолдыҥ комитеди јурттыҥ јашӧскӱрими ортодо таскадулу иштерди база ӧткӱрген. Ол уулдарды ла кыстарды эҥирде ле заочно ӱренетен школдорго ууламјылаган, техникумдарга ла институттарга ӱренерине аткарган. Јашӧскӱрим мындый кичеемелди кӧрӱп, комсомол организацияныҥ ижинде эрчимдӱ турушкан. Јуртта јииттердиҥ комитединиҥ јуундарында аймактыҥ ла колхозтыҥ башкараачылары, јурт ээлемниҥ специалисттери јаантайын туружатан. Олор јашӧскӱримле ченемелиле ӱлежип, јурт ээлемде кандый јаҥыртулар болуп турганы, кандый иштер бӱдӱретени, пландар керегинде куучындайтан.

Комитетке ол јылдарда анайда ок комсомолдыҥ билеттерин солыыр ишти ӧткӱрерге база келишкен. Мениҥ акту бойымныҥ санаамда 1975-1976 јылдар јакшы артып калган. Шак бу ӧйдӧ ороондо комсомолдыҥ билеттери солынган. Јурт јерде ыраак турлуларда иштеген јииттерди фотојурукка согоры сӱрекей кӱчке келишкен эди. Биске ол тушта јаан болушты Василий Сабашкин јетирген. Билеттерди солыыр ишти комсомолдыҥ комитеди 14 айдыҥ туркунына тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрген деп айдар керек. Ол тушта 65 јиитке јаҥы билеттер ӧйлӱ-ӧйинде табыштырылган. Бу ишти 1976 јылда јурттыҥ комсомол организациязы аймак ичинде эҥ баштапкылардыҥ тоозында тӱгескен эди. ВЛКСМ-ныҥ Кош-Агаштагы аймкомыныҥ јетирӱзинде мынайда айдылат: «Билеттерди солыыр ӧйдӧ «Кызыл Чолмон» колхозтыҥ баштамы организациязында комсомолдордыҥ ижи билдирлӱ эрчимделген. Јииттердиҥ бастыразы аҥылу јакылталар алган ла олор оны ак-чек бӱдӱргендер. Мында јуундар ВЛКСМ-ныҥ Уставыныҥ некелтелери аайынча ӧдӧт. Шофер Николай Турлунов 1975 јылдыҥ планын 140% бӱдӱрерин јеткилдеген».

Јурттыҥ комсомолдоры ла јииттери колхозтыҥ бастыра ла иштеринде эрчимдӱ турушкан деп, мынаҥ ӧрӧлӧй айткан эдим. Кой кайчылаар, эчки тараар, мал тӧрӧдӧр, јер сугарар, малды кыштадар, ӧлӧҥ белетеер   иштерде – бастыра jииттер. Спорттыҥ маргаандары ла ойын-концерттер комсомолдор јогынаҥ база ӧтпӧйтӧн. Бастыра тоололгон иштердеҥ эчки тараар, кой ло эчки тӧрӧдӧр кампанияларды аҥылап айдар кӱӱним бар. Јаскыда сакман ӧйинде јуртта јаҥыс пенсионерлер, ӱредӱчилер ле оогош балдар артатан. Ол тушта јаш малды кичееп ле корулап алганынаҥ јаҥыс та малчыныҥ ижи эмес, је бастыра колхозтыҥ планы, кирелтези камаанду болгон эмей. «Кызыл Чолмон» колхозто сакман ижинде ол ӧйлӧрдӧ јылдыҥ сайын 50 уул ла кыс туружатан. Кой ло эчки тӧрӧдӧр ӧйдӧ турлуларда иш эки-јарым айдыҥ туркунына улалатан. Сакмандап турган улустыҥ ижи тӱндӱ-тӱштӱ ӧдӧтӧн. Комсомолдор јаскы иштерде јаантайын јозокту иштегендер.

«Кызыл Чолмон» колхозтыҥ комсомолдорыныҥ 1976 јылда ӱлӱрген айдыҥ 26-чы кӱнинде ӧткӧн текши јууныныҥ јӧбинде мынайда бичилген эди: «Комсомолдордыҥ ла јииттердиҥ кӧп сабазы јаш кураандарды ла уулактарды торныктырып кичееринде берилген планды јӱс процентке бӱдӱргендер. «1976 јылдыҥ эҥ артык јиит сакманчызы» деген ат Чомчек Каженовага ла Раиса Чугуловага адалган. Мӧрӧйдӧ 2-чи, 3-чи ле 4-чи јерлерди Светлана Челчушева, Агафья Таханова ла Раиса Бухарова алгандар». Совет jаҥ ӧйинде областьта jииттер ортодо «Профессиязында эҥ артык» деп мӧрӧй jылдыҥ ла ӧдӧтӧн. 1973 jылда областьтыҥ эҥ артык jиит механизаторы деген ат Кочер Челчушевке адалган ла 1987 jылдыҥ эҥ артык jиит эчкичизи деген атты Вячеслав Чиндакаев ала соккон.

Ол ӧйлӧрдӧ ченемелдӱ малчылардыҥ таскадаачы учуры сӱрекей јаан болгон. Комсомолдыҥ комитеди јииттерди озочыл иштӱ койчыларга ийетен. Јуртта укту-тӧстӱ малчылардыҥ билелери ас эмес болгон. Темдектезе, иштиҥ озочылы Семил Акчалова ижин уулы Василийге, Мерлю Телесов кызы Валентинага, Эрке Таханова уулы Аҥчыга, Эргалый Каженов уулы Сламбекке, Кычык Чиндакаева кызы Марияга табыштыргандар. Мындый темдектерди кӧп тоолоорго јараар. Колхозтыҥ ижи тыҥып, экономиказы јаранганыла колбой, кадрлар аайынча сурактар база једимдӱ бӱткен. Јиит билелерге кӧп јаҥы туралар тудулган. Јуртта јиит специалисттердиҥ тоозы база билдирлӱ кӧптӧгӧн. Ӧткӧн чактыҥ 70-80 јылдарында колхозтыҥ бийик ле орто звенолорыныҥ башкараачылары болуп јалаҥ ла јиит улус иштеген. Темдек эдип Р. Я. Тулинаныҥ, С. Д. Джумановтыҥ, В. Г. Челтуевтиҥ, А. Б. Каженовтыҥ, А. С. Бушкунованыҥ ла М. Б. Кабышеваныҥ ады-јолдорын адайдым.

Колхозтыҥ правлениези ле парторганизациязы комсомолдыҥ комитединиҥ шӱӱлтелерин јаантайын угатан. Јииттердиҥ организациязыныҥ башкараачылары ла турчылары техниканы ӱлештирер, јиит билелерди јадар турале јеткилдеер, уулдарды ла кыстарды башкараачы иштерге кӧстӧӧр сурактарды колхозтыҥ правлениезиле, профкомыла, парторганизациязыла кожо ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱжетен. Бистиҥ ӧйдӧ комсомолдорды ла јашӧскӱримди депутаттардыҥ јурттагы, аймактагы ла областьтагы Советтерине ле ӧрӧлӧй турган органдарга кӧстӧп тудары база јаан јол алынган эди. Jииттердиҥ башка-башка ӱйелериниҥ ортозынаҥ Т. Н. Таханова 1972 jылда СССР-дыҥ профсоюзыныҥ 15-чи съездине, У. А. Альпимов 1978 јылда ВЛКСМ-ныҥ 18-чи съездине, Р. Я. Тулина 1988 јылда СССР-дыҥ колхозчыларыныҥ 4-чи съездине делегаттар эдип тудулган. Г. К. Катучинова (Бадирова), Кеделик Попошева ла А. М. Тансунова (Бадирова) Алтайский крайдыҥ ла Туулу Алтай автоном областьтыҥ депутаттарыныҥ Советтериниҥ депутаттары болгондор. Ол ӧйдӧ кӧп јииттерди јурттыҥ ла аймактыҥ депутаттарына кӧстӧйтӧндӧр.

Иштиҥ озочылдарыныҥ ла јондык керектердиҥ эрчимдӱ туружаачыларыныҥ тӧштӧрине Тӧрӧлистиҥ бийик кайралдары тагылган. Бырчык Яданов Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле, Аудачи Телесова «Иштиҥ Кызыл Маанызы». Кеделик Попошева, Јаш Тулин, Иманбай Чугулова, Калка Чиндакаев, Эзен Янганова «Знак Почета», Укмет Альпимов, Николай Малчинов «Албатылардыҥ најылыгы», Аҥчы Таханов, Светлана Челчушева, Сергей Комуяков «Иштиҥ Магыныҥ» 2-чи ле 3-чи степеньдерлӱ, Олимпиан Пашкунов, Эркин Табылгинов «Јалтанбастыҥ» ордендериле кайралдаткан. Любовь Барбачаковага «Россияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи», Ойрот Отуковко «Алтай Республиканыҥ эл — кайчызы» деген бийик аттар адалган.

Ӱй улус – комсомолдор, башка-башка ӱйелер, бойлорыныҥ ӧйинде jаҥыс ла озочыл ишчилер эмес, је анайда ок jакшы эш-нӧкӧр, кару эне, айылдыҥ, оттыҥ ээзи, кӧп балдарлу энелер болгон. Ол тоодо Jаш Бадирова, Болчокмон Чиндакаева, Айгуль Джуманова, Элбекпей Метреева, Кама Зейнелова, Казак Попошева, Татьяна Турлунова, Малинке Тулина, Раучан Сахарьянова, Закеш Турдубекова, Катира Угумарова, Багила Сыдыкова. Олорго «Эне – Герой» кӱндӱлӱ ат-нере адалган.

Озогызын ширтеп, эске алынып тура, jиит тужында мениле кожо иштеген, бистиҥ комитеттиҥ турчыларын адабас аргам jок. Олор ченемелду, jашӧскӱрим ортодо тоомjылу, иштеҥкей, комсомолдыҥ ижинде ак-чек туружар jииттер болгон. Олордыҥ аттары: Кочер Челчушев — шофер, Калел Джуманов — ферманыҥ башкараачызы, Мария Адыбасова – медфельдшер, Борис Морлужоков – шофер, Валерий Кыстаев – ветврач, Аҥчы Таханов – койчы, Раиса Тулина – бухгалтер ле Виктор Чиндакаев – полевод. Сергей Суразовко башкарткан комсомолдордыҥ отряды jакшы иштеген.

Бистиҥ баштамы организация Кош-Агаш аймактыҥ комсомолыныҥ бир бӧлӱги, бистиҥ текши керектерис, иштерис тӱҥей. Аймак бойыныҥ иштеҥкей ле турумкай улузыла, jииттериле оморкойт. Озочыл комсомол уулдар ла кыстар аймагыныҥ, Эре-Чуйдыҥ, областьтыҥ адын бийик кӧдӱрген, макка чыгарган, олор бойыныҥ ӧйинде депутаттарга, делегаттарга тудулган. Темдектезе, Анна Керексибесова СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутадына, ВЛКСМ-ныҥ 16-чи съездиниҥ делегадына, Клара Майхиева (Очурдяпова) комсомолдыҥ 14-чи съездиниҥ делегадына, Екатерина Тадырова — 17-чи съездиниҥ делегадына, Светлана Бидинова — 20-чи съездиниҥ делегадына тудулгандар. Аймактыҥ ла республиканыҥ оморкодузы, атту-чуулу озочылдар Кыдат Тебекова, Алаш Кожабаев – Социалистический иштиҥ Геройлоры, Солтон Масканов Иштиҥ Магы орденниҥ толо кавалери,  эчкичилер Чыбыш Шартланов, Мамый Курдяпов Россияныҥ Государстволык сыйыныҥ лауреаттары, Горно-Алтайский укту эчкилердиҥ соавторлоры, Jалкын Тулесова — СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады, озочыл койчы. Бу улустыҥ ады-ӧбӧкӧзи областьтыҥ, республиканыҥ тӱӱкизинде ӱргӱлjиге артар деп иженедим. Оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ ады-јолдорын адаар кӱӱним бар. Је бу алаканча чаазында бастыра улустыҥ ады-јолдорын адаарга келишпей јат. Ол учун јерлештеримди меге тарынбазын деп, эртедеҥ сурап турум.

Јаан јаштулардыҥ бӱдӱрген керектерин ӱспей,  бӱгӱнги ӱйе ак-чек апарып јат деп айдар керек. Комсомолго дезе ат-нерелӱ ле тузалу керектери учун бистиҥ ӱйе јажын-чакка быйанду јӱрӱп јат. Оныҥ чаккан оды узак ӧйгӧ јалбышталып кӱйер.

Туулу Алтайдыҥ комсомолыныҥ 100 јылдык байрамыла колбой, Алтай Республикада jаткан, канчын jиит тужында Ленинниҥ адыла адалган комсомолдыҥ турчузы болгон, комсомолдо ак-чек, jедимдӱ иштеген улусты комсомолдыҥ 100 jылдыгыла, байрамыла уткуп турум. Су-кадык, эзен-амыр, омок-седеҥ jӱрӱгер, бала-баркагар, jуук улузыгар сӱӱндирип јӱрзин!

Н. МАЛЧИНОВ, иштиҥ ле комсомолдыҥ ветераны