Алтайдын Чолмоны

«Бијелеп, кожоҥдоп јӱрӱгер — кӱӱ токынадар да, эмдеер де»

28.01.2021

Јаткан јерис јайалталарыла бай болгонын јуукта ӧткӧн тергеелер ортодогы кӱӱлик ченелте база ла катап темдектеди. Бу керек-јарак совет ӧйиниҥ јарлу кӱӱ чӱмдеечизи Арно Бабаджанянныҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыгына учурлалган. Ондо турушкан јерлежис Руслан БАШПАКОВ туку тӧрт ууламјыда тоомјылу экинчи јерлерге чыккан. Бу бичимелистеҥ јиит јайалтабысла јууктада таныжыгар.

—Јыл бажы јиит эрлеристиҥ спортто, јайаандыкта једимдериле башталганы мынаҥ ары айалга оноҥ артык болор деп ижемји берет. Руслан, алтай јаҥысла эҥ ле озо угы-тӧзигер, бойыгар керегинде биске куучындап берзер?

—Сӧӧгим тодош, чыккан-ӧскӧн jерим Оҥдой аймактыҥ Jоло jурты болор. Оогоштоҥ ала  эне-адамныҥ, карган-адамныҥ ла карган-энемниҥ jаантайын корузында, эркезинде јӱргем. Бистиҥ jаан биледе мен — баштапкы барка. Чыгарымда, карган-адам сӱрекей тыҥ сӱӱнген, эмеш чыдап келеримде ле ол  кайда ла барза, мени jаантайын кожо алып јӱретен. Эмди ле сананзам, мениҥ јаш тужым ырысту болгон.

Jаантайын школдоп, Оҥдойдо jӱрзем, jӱрегим чек Jоло jаар јуук улузыма тартылып туратан эди. Каникулдардыҥ ӧйи келзе ле кичӱ Тӧрӧлиме јана беретем.

Јаандарым мени, ончо ло улус чылап ок, «согушпа», «jаман сӧс айтпа», «керишпе», «jаан улусты тооп, кичееп jӱр», «jакшы ӱрен» деп јакып, ӱредетен. Бойым јаанап келеле, јаандарымды недеҥ де артык тоойдым.

—Кӱӱниҥ јолына канайып келгенер, ӱредӱгер кандый болгон?

—Баштапкы беш классты мен Оҥдой jуртта ӱренип божотком, ондо ӱредӱм jакшы болгон, онойдо ок кажы ла спорттыҥ маргаандарында, ӱредӱ jанынаҥ кандый ла кӧрӱ-ченежӱлерде jаантайын јилбиркеп туружатам. Ончо бештерге ӱренгенимди керелеген кӱндӱлӱ бичик те бар.

Мен баштамы школды божоткон кийнинде бистиҥ биле — ада-энем, кичинек карындажым, мен Улалудӧӧн кӧчтис. Мында мен каланыҥ  3-чи таҥмалу школында ӱренип, 8-чи классты божотком, ол ло тушта энем мени «уулдардыҥ алтай студиязына барып бичидек» деп апарган. Оноҥ ло бери мениҥ јӱрӱмим кӱӱле кожо ӱзӱги јок колбуда. Бу студияда ӱренип тура, бис уулдарла кожо кайда болбодыс, кандый маргаандарда турушпадыс деер? Москвадаҥ ала Владивостокко јетире јер-алтайды эбире  айланып, jанып келетенис.

Мен 9-чы классты В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда божотком. Оныҥ кийнинеҥ кӧп сананбай, каладагы медициналык  училищеге кирип, ӱренип баштадым. Ӱредӱ тужында кожоҥдоорыла коштой база кандый ла керек-јарактарда эрчимдӱ туружып туратам. Студенттердиҥ совединиҥ председатели де болгом. Јаантайын кожоҥдоп то турган болзом, ӱредӱни база бир де ундыбай, бош салбай ӱренгем.

Училищени 2012 jылда божоткон кийнинеҥ мен Кемероводогы медициналык академияга кирип алгам. Мында ӱредӱнеҥ бош ӧйдӧ база ла кожоҥло колбулу эрчимдӱ јӱрӱм улалган: кӧрӱ-маргаандар, байрамдарга учурлалган кӧдӱриҥилер…

Бир канча ӧйдиҥ бажында медицинада ӱренер кӱӱним сооп, ӧчӱп баштады. Оны јарт сескен кийнинде база ла узак сананбай, кайра jанып ийгем. Алтайдӧӧн барардаҥ озо, ого једип барала, кайда иштееримди эртеледе билип баргам деп айдар керек.

— Айдарда, слер чике ле кӱӱлик јолло барбаган эмтирер…

—Эйе. 2013 jылдаҥ ала мен Шабалин аймактыҥ эмчилигинде иштегем. Улустыҥ су-кадыгын кичееп, олорго болужым јетирип jӱрдим. Јӱрӱмдеги уур-кӱчтер jанынаҥ айдар болзо, билбес jерге jаҥы ла келген кижиге jадар jер јанынаҥ jаантайын кӱч болотон. Је мениҥ jолымда, карын, ондый айалга болбоды. Шабалин jуртта мениҥ медишчи эjем jадып турган болгон. Оныҥ учун бис ишке де кожо барып турар болгоныс.

Эмчилик ӧмӧликте иштеп турала, кандый ла кӧрӱ-маргаандар, кӧргӱзӱлер болзо, база ла акту кӱӱнимле туружатам.

Баштап ла Шабалинге келеле, мынаҥ ары культурада иштеерим деген санаа да jок болгон ине. Мынай ла анда-мында туружып, кожоҥдоп јӱрерим деп бодогом.

Jе бир катап уулдардыҥ алтай студиязыныҥ  башкараачызы Владимир Егорович Кончев бисти, студияны божоткон уулдарды, «республика ичинде концерттер кӧргӱзип ийектер» деп сураарда, алаҥзыбай, јӧпсингенис. Концерттер ӧткӧн, айылга jанып келген кийнинде јайаандыкка тартылып, культурада иштеер кӱӱнимди сезип баштадым. Онойып, 2017 jылдаҥ ала мен Шабалин аймактыҥ культуразыныҥ тӧс jеринде иштеп баштадым ла бӱгӱн де јӱрегиме јуук ижимди бӱдӱредим. Иштеп баштаганымда тыҥ кӱч болбогон, нениҥ учун дезе, ондо иштеп тургандарла мен алдынаҥ бери таныш болгом. Мениҥ бу јайаандык jолымда сӱреен јаан болужын Елена Сергеевна Тахтаева јетирген. Келгенимнеҥ ле бери ол мени корулап, болужып туратан. Ол тушта мен эмеш коомой кожоҥдогом деп айтса, jастыра болбос. Је бу кижи мени ӧрӧ кӧдӱрип, кӧпти јартап, чын кожоҥдоорын кӧргӱзип, ӱредип туратан.

—Бойордыҥ јолыгарды тапкан кийнинде, јӱрегерге јеҥил, јайым боло берген болор. Эмди биске калганчы турушкан ченелтегер керегинде куучындап ийзер?

—Культура бӧлӱкте иштеп баштаганымнаҥ бери кӧп ченежӱ-конкурстарда туруштым, чоттозо, колдо сабарлар да jетпес. Кандый ла кӧргӱзӱлер ӧткӱрип, ортозынаҥ биjелеп те туратам. Нениҥ учун дезе, мен сананзам, јайаандыктыҥ кижизи кандый ла jанынаҥ јайалталу болор керек.

Jе бу калганчы конкурс jанынаҥ керек мындый болгон. Мен кожоҥдоп баштаганымнаҥ ла бери Магомаевтиҥ, Бабаджанянныҥ, Рождественскийдиҥ кожоҥдорын коркышту сӱӱр болгом. Је јаҥыс ла конкурстарда олорды кожоҥдобой туратам. Нениҥ учун дезе, мындый кожоҥдор кожоҥдоорго ӱренер керек деп сананатам. Ӧйлӧр ӧдӱп jат, бис те бир jерде турбай jадыс. Узак ӧйдиҥ туркунына бойым мындый кожоҥдорды кожоҥдоорго таскагам, ӱренгем. Бу конкурс јарлаларда ла мен алаҥзу јоктоҥ туружарым деп, бек шӱӱдим. Билгем, кожоҥчылар кӧп болор деп, jе кожоҥдогонымды видеого согуп, угузуны тӱҥей ле аткарып ийгем. Туружаачылар кӧп, јер-эш келижерине алаҥзып ла турдым… Турултазыла 4 ууламјыда jерлер алганыма сӱрекей сӱӱндим. Чынынча айтса, бойыма бӱтпей турган болгом.

—Орооныстыҥ канча тергеезинеҥ турушкан бежен кире кожоҥчы ортозында бийик профессионалдар слерди тоомјылу экинчи јерлерге чыгарганы тегиндӱ эмес эмей. Слер тегин кемзинип јадыгар. Мындый јараш ӱндӱ јииттерисле ончобыс оморкойдыс.

Слерде келер ӧйгӧ кандый амадулар, ӱлекерлер бар, јӱрӱмге кӧрӱмер, билегер керегинде кычыраачыларысла ӱлежип ийзеер?

—Иштеген ижи jарап турза, бала-барка су-кадык, биледе амыр-энчӱ ле jакшы болзо, кижи нени ле эдер, кандый ла ажулар ажар аргалу. Кандый да ӧйлӧрдӧ ачынышпай, нак ла jӱрер керек.

Меге ончо улус тӱҥей. Мен ол јакшы, бу јаман деп, кемди де ылгабай јадым. Нениҥ учун дезе, мениҥ санаамла, кажы ла кижиде бойыныҥ кылыгы бар: кайда да тыҥ кылыктанып ийген де болзо, је кийнинде ол токынай берет. Ончо улус jакшы.

Мен билелӱ, эш-нӧкӧримниҥ ады Байана. Оныла мен база мынайда ла кожоҥдоп турала, танышкам. Ол база кожоҥдоп то, биjелеп те ийер. Сценага чыгарда кийетен ончо кептеримди эш-нӧкӧрим кӧктӧп jат. Концертте туружатан болзом ло, Байана бӧстӧҥ алып, jараш, эптӱ кийимнеҥ кӧктӧп ийет. Алтай кеп-кийим де кӧктӧп jат. Эрке-торко, jаражай эки кызычак чыдадып jадыс. Сананзам, кыстарым база ла адазыныҥ jолыла барар ошкош, нениҥ учун дезе, олор кожоҥды угуп ла ийзе, тегин отургылабас – кожо кожоҥдоор  эмезе кожоҥчыныҥ алдына турала биjелеер.

Мен, байла, ырысту кижи. Менде ӧйди кайра бурыыр, та нени де ӧскӧртӧр кӱӱн јок. Ончо неме бойыныҥ jеринде. Медицинада ӱренгеним меге тӱҥей ле тузалу, керектӱ эмей.

—Кожоҥчы болорго турган улуска нени кӱӱнзеп,  кандый јӧп-сӱме айдып береригер?

—Кажы ла кижиде јайалта бар, оныҥ учун дезе, кӱӱ jанынаҥ айдар сӧзим мындый —  канча ӧйлӧр ӧткӱре канча ӱйениҥ јӱрегине кирген кожоҥдорды, классиканы ундыбай, оны угуп, ӱренип jӱрер керек. Бойым да эмдиги ӧйдиҥ кожоҥдорын кожоҥдоп jадым. Је ол ло Магомаевтиҥ кожоҥдоры jогынаҥ мен бир де кӱнди ӧткӱрбейдим.

Бу јараш јӱрӱмде: бир де кемзинбей-уйалбай биjелеп, кожоҥдоп jӱрӱгер – нениҥ учун дезе кӱӱ бисти кандый ла ӧйдӧ токынадып та, эмдеп те jат.

—Бош-чӧлӧӧ ӧйдӧ нени эдерин јакшызынадар, канайда амырайдар?

—Бош ӧйдӧ бала-баркага аjару эдер керек. Олорды јажыдары, олорло ойнооры, куучындажары база сӱрекей керектӱ ине. Jайгы кӱндерде база ла иш-тош, тура тудуш, арга болзо, той-jыргалдар да ӧткӱрип jадым. Jиит тушта ийде-кӱчиҥ артыгынча болордо — иштенер ле керек, амыраары бойыныҥ ӧйинде болор ине.

—Ачык-јарык куучын учун быйан слерге. Мынаҥ да кӧп једимдер кӱӱнзейдис, јолыгар ачык болзын.

Э. КУРГАРИНОВА белетеген