Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱмдик айалгазы кӱч улуска болужарга

01.02.2021

Россияда 2021 јылда јӱрӱмдик айалгазы кӱч билелер, кӧп балдарлу билелер, јӱрӱмдик кӱч айалгага кирген улус (јаҥыскан јаткан граждандар) государстводоҥ болуш алып, «социальный контракт-јӧптӧжӱ» деп адалган ууламјы-программала чокым тузаланар аргалузы керегинде Россия Федерацияныҥ иш ле јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча министерствозы јетирет. Бу программа ороондо 2019 јылдыҥ ортозында јӧптӧлгӧн лӧ 2020 јылда једимдӱ иштеген. 2021 јылда бу ууламјылу программада кандый солунталар бар, бистиҥ тергееде быјыл ол канайда иштеер?

Социальный контракт-јӧптӧжӱ — ол не дегени?

 «Алтай Республиканыҥ јеринде јонјӱрӱмдик болуш керегинде»  деп 61-РЈ номерлӱ республикан јасак аайынча болзо, улуска эки бӱдӱм болуш јетирилет: cоциальный контракт-јӧптӧжӱ деп адалган документ јогынаҥ ла бу документ аайынча. Мындый јӧптӧжӱ-документ социальный корулаштыҥ органдары ла улус ортодо тургузылып, ого тайанылып, кӧп балдарлу билелерге, јеткилдежи уйан ла кӱч айалгага кирген билелерге, јӱрӱмдик кӱч айалгада јӱрген кижиге государстволык болуш јетирилет. Мында акча-манатла болуш, јонјӱрӱмдик ууламјылу јӧмӧлтӧ керегинде айдылып јат. Бу ок ӧйдӧ кижи (гражданин) иш табып алар, ӧскӧ ӱредӱге ӱренип алар, ол эмезе бойыныҥ керегин ачар ла бу ижинде ас ла алза ӱч јыл иштеер деген молјулар алынат.  Бойыныҥ керегин баштаар деген бӧлӱкте элдеҥ ле озо аймактарга, јурт јеезелерге  ле калага керектӱ болгодый  ӱлекерлерге јаан ајару эдилет деп айдарга јараар.

Россия Федерацияныҥ иш ле јонјӱрӱмдик корулаш  аайынча министерствозыныҥ 2019 јылдыҥ куран айында јӧптӧгӧн јӧбине келиштире, 2020 јылдаҥ ала Алтай Республика ороонныҥ ичинде јокту улусты астадар, јеткили уйан билелерге болужын јетирер ле кӱч айалгада јӱрген граждандарды јӧмӧӧр государстволык программа иштеп турган пилотный дейтен 21 тергеениҥ тоозына кирген. 2021 јылда бу программа бастыра тергеелерде иштеп баштаган. Ол 2024 јылга јетире иштеер ле јокту улустыҥ тоозын эки катапка астадарына ууландырылган деп темдектелген. 2020 јылда тергеениҥ тӧс калазы Горно-Алтайскта ла бастыра аймактарда јеткили ас деп адалган категория-бӧлӱкке кирген улус мындый контракт-јӧптӧжӱ тургузып, болуш-јӧмӧлтӧни алган. Темдектезе, кӧп улустыҥ јеткили ас, кӱч јӱрӱмдик айалгага кирген ле кажы ла ай 10 муҥ салковойдоҥ ажыра болуш-акча алган. Ӱредӱ аларга кӱӱнзеген иш јок улус 30 муҥ салковойдоҥ болуш-акча алган. Бойыныҥ керегин ачарга кӱӱнзегендер 250 муҥ салковой акчадаҥ алган.

Бу акча-манат реестрге кирген улуска берилген ле јӧптӧжӱ-контракт аайынча ајаруда тудулган. Јӧптӧжӱниҥ ээжилериле болзо, кижи бастыра некелтелерди бӱдӱрер учурлу. Оноҥ ӧскӧ јӧптӧжӱ бузылып, алынган акча-манат кайра јандырылар учурлу болор. 2020 јылда бистиҥ республикада бу программа једимдӱ иштеген болгон. Је быјылгы јылда чыгарылган акча-манаттыҥ кеми чик јок ас деп, окылу  јаҥ, јонјӱрӱмдик корулаштыҥ ишчилери темдектейт. Оныҥ учун болуш бастыра кӱӱнзеген улуска јетпес болгонын база оҥдоор керек. 2021 јылда болуш алатан улустыҥ реестр-тоозы бӱгӱнги кӱнде чокымдалып јат.

Канча кире кижи болушты алган?

2020 јылда тергеениҥ 2400 кижизиле јӧптӧжӱ-контракт тургузылган болгон. Олордыҥ ортозынаҥ 248 кижи ӱредӱ алар деп јӧптӧжӱ тургускан, 655 кижи —  кийнинде иш табар деп, 289 кижи — бойыныҥ керегин ачар деп, 1208 кижи — јӱрӱмдик кӱч айалгага кирген деп. Бу улустыҥ ортозынаҥ ӱредӱ аларга амадаган улустыҥ ортозына киргендери кӧп лӧ сабазында улуска болужын јетирер (услуги) профессияларга ӱренерге кӱӱнзегени јарталган. Ӱренерге кӱӱнзегендер кӧп лӧ јарымызында парикмахердиҥ, кӧкчиниҥ, маникюр јазаар устыҥ, казан азаачыныҥ, калаш быжыраачыныҥ, бухгалтердиҥ, кӧлӱктиҥ тискин-чизиниҥ, автоэлектриктиҥ ӱредӱзин талдап алгандары кӧрӱнген.  Онойдо ок таскадаачылар, ӱредӱ-чилер, психологтор бойыныҥ квалификациязын бийиктедерге кӱӱнзеген.

Бойыныҥ керегин ачарга кӱӱнзеген 126 кижи (43,6%) јуртээлемдик ууламјыны талдап алган, саду-улусты азыраарын — 31 кижи (10,8 %),  не-немени белетеер производство-бӧлӱкти — 33 кижи (11,4%), туризмди — 18 кижи (6,2%).

Јӧмӧлтӧ-болушты аларга кӱӱнзегендердиҥ тоозы сӱреен кӧп болгон до болзо, олордыҥ ортозынаҥ эҥ ле уйан јадынду, јеткилдештӱ деген улуска болуш јетирилген. Озо ло баштап кажы ла аймакта кирелӱ јадынду, болуш керексип турган билелердиҥ, улустыҥ  тоозы канча кире болгоны керегинде мониторинг-иш ӧткӱрилип, чокым тоолор јарталган. 2020 јылдыҥ чаган айыныҥ баштапкы кӱнинде Алтай Республикада јадыны уйан деп, 24 984 биле темдектелген. Олордыҥ ортозынаҥ эҥ ле коомой јадып турган деп јарталган 2400 билеге федерал акча-манат чыгарылып, болуш-јӧмӧлтӧ эдери јӧптӧлгӧн. Кажы ла аймакка акча-манат чокым тоолор аайынча теҥ-тай ӱлелген.

2021 јылда бу болушту субсидия-акча Россия Федерацияныҥ кажы ла субъектиниҥ тоолоры, аҥылулары аайынча чыгарылган. Быјылгы јылда кӱч айалга јадып турган ла аргазы кӱч деп адаткан 2460 билеге болуш јетирери темдектелген. Тургуза ӧйдӧ болушту акча-манат канайда, кандый ууламјыга канча кире берилери аайынча сурактарды јӧптӧп койотон јасактар шӱӱжилип-јӧптӧлип јат. Кочкор айдыҥ онынчы кӱнине јетпей, олор чокым јартала берер.

2021 јылда бу программа-ӱлекер аайынча тургузылган контракт-јӧптӧжӱлер јанынаҥ болуш элдеҥ ле озо тургуза ӧйдӧ иштебей турган ла иш  бедиреп турган улуска, оноҥ — таҥынаҥ аргачы болорго кӱӱнзегендерге, ЛПХ-да иштеерге тургандарга,  кӱч јӱрӱмдик айалгага кирген улуска эдилер. Кажы аймакта канча кире улустаҥ деген тоолор јанынаҥ тӱп-шӱӱлтелерди эмди тургуза айдарга эрте.

Социальный јӧптӧжӱ-контракт керегинде  толо јетирӱлерди аймактардыҥ јонјӱрӱмдик јеткилдеш аайынча бӧлӱктеринеҥ, олордыҥ сайттарынаҥ, иш ле јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча министерствоныҥ сайтынаҥ алар арга бар.

Нениҥ учун бастыра улус болуш алар арга јок?

Государственный Думаныҥ депутаттарыныҥ, ороонныҥ президенти Владимир Путинниҥ шӱӱгениле, 2024 јылга јетире иштейтен бу программа-ӱлекер јадын-јӱрӱми кӱч айалгага кирген улуска сӱреен јарамыкту, болушту  болор ло улустыҥ јӱрӱмин оҥдолторына камаанын јетирер. Бӱгӱнги кӱнде, текши алар болзо, ороонныҥ да, бистиҥ де республиканыҥ эл-јоныныҥ улузыныҥ кӧп јарымызы кӱч айалгада јадып јат, иштеп алган кирелтелери балдарына, билезине једишпейт ле бастыразы јуугы улус кредит-тӧлӱде деп, статистиктер јетирет. Анчада ла 2000-чы јылдардыҥ учында потребительский дейтен кредиттер јӱрӱмге кирип баштаарда, улустыҥ тӧлӱлери кӧптӧп, тӧлӧйтӧн тӧлӧмирлери иштеп алган кирелтелеринеҥ чик јок кӧп болуп, улустыҥ јӱрӱми коомойтыган. «Тӧлӱге»  јӱрӱмниҥ арт-учында келген уч-турулталарыныҥ јаҥылгазын бӱгӱнги кӱнде кӧрӧдис. Оныҥ да учун государство бойыныҥ эл-јоныныҥ јӱрӱмин оҥдолторго, кандый да алтамдар эдип турганын база ајаруга алар керек.  Канайда да алза, берилип турган федерал акча-болуш бастыра улуска, билелерге јетпес болгоны база јарт.

Је ондый да болзо, мындый программалар-ӱлекерлер улустыҥ јӱрӱмин оҥдолторго, кичинек те болзо болушту болорына сӱӱнер керек. Ӱредӱзине ӱзеери ӱредӱ алып, таҥынаҥ бойыныҥ керегин ачып, јӱрӱмин оҥдолторго кӱӱнзеген улустыҥ бойыныҥ јадын-јӱрӱмин оҥдолтор аргалары  ачылза, сӱреен  јакшы болор эди.

А. МАЙМАНОВА