Алтайдын Чолмоны

Даяна — јайым кӱрешле Россияныҥ спортыныҥ узы

11.02.2021

Ӧткӧн јыл бистиҥ јерлежиске — кӱрешчи кыс Даяна БОЙДОЕВАГА — сӱреен јарамыкту болды. Ол спорттыҥ узыныҥ нормативтерин бӱдӱрген ле Сибирьде ӧткӱрилип турган јаан маргаандарда эки катап јеҥӱчил болуп чыккан. Кемеровский областьтыҥ Ленинск-Кузнецкий деп калазыныҥ Олимпийский резервтиҥ училищезиниҥ ӱренеечизи бӱгӱнги кӱнде јайым (вольный) кӱрешле Сибирьдиҥ јаан ижемјилер берип турган кӱрешчилериниҥ тоозына кирип јат.

Эҥ ле јаан једим деп, Даянаныҥ 2020 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 4-6 кӱндеринде Кемеровский областьтыҥ Осинники калазында ака-карындаштар Брайколордыҥ сыйына учурлалган бастырароссиялык јаан маргаандарда јеҥгенин темдектеер керек.  «Мастерский» деп адалып турган бу маргаандарга Россия Федерацияныҥ 33 тергеезинеҥ эҥ бӧкӧ 272 кӱрешчи-вольник јуулган ла бойыныҥ узын кӧргӱскен. Бу јаан маргаандардыҥ ээжилериле болзо, оныҥ јеҥӱчилдери  спорттыҥ узыныҥ нормативтерин бӱдӱрип салган деп чотолот.

53 кг бескеде кӱрешкен тӧӧлӧс сӧӧктӱ Даянаныҥ бескезинде 18 кӱрешчи болгон. Бойыныҥ удурлажаачыларын јеҥип, алтай спортчы кыс алтын кайралды «бийлеп» алган ла спорттыҥ узы деп атла адаткан.  Ӧткӧн јылдарда Даяна Сибирь, ороон кеминде маргаандарда база једимдӱ кӱрешкен деп темдектеп ийер керек.

Спорттыҥ узы Даяна — ол кем?

Кӱрешчи кыс керегинде куучынды баштап турала, элдеҥ ле озо мындый суракка каруу беретен эмтирис. Кыстар кӱрешле јилбиркеп, једимдерге једип турганы бистиҥ республикада јарлу. Самбоны, дзюдоны ајаруга алып ийзебис, Сибирь ле ороон кеминде јеҥӱлер алган, «Спорттыҥ узы» деп атла адаткан кӱрешчи кыстар тергеебисте кӧп. Је јайым кӱреш јанынаҥ једимге јеткени, «Спорттыҥ узы» деп кӱндӱлӱ атла адатканы јаан солун. Даяна 2014 јылдаҥ бейин Кемеровский областьта ӱренип,  озо баштап кызычактар ортодо, оноҥ јииттер  ортодо једимдӱ кӱрежип, калганчы јылдарда кажы ла јаан маргаандардаҥ алтын, мӧҥӱн јеҥӱлериле сӱӱндирген. Бу айалганы ајаруга алзабыс, тӧрӧл республиказында ла тӧрӧл алтай албатызы  ортодо Даянаныҥ јеҥӱлери керегинде, айса болзо, јетире билбес те болгоныс јарталар.

12 јаштаҥ ала јайым кӱрешле тазыктырынып, Даяна «Россияныҥ спортыныҥ узы» деп кӱндӱлӱ атла адатты

Даяна Эре-Чуйдыҥ Белтир јуртында чыккан.  Ол  Кирилл Власович ле Айна Габдрахмановна Бойдоевтердиҥ  билезинде экинчи бала. Кирилл Власович бойы Туулу Алтайда ады-чуузы чыккан кӱрешчи, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы, Россияныҥ физический культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, ады-чуузы чыккан кӱрешчилер тазыктырган ӱредӱчи-тазыктыраачы. Ол спорттыҥ 8 узын тазыктырган. Олордыҥ тоозында Алексей Исов, Алексей Черепанов, Эдуард Чичинов, Михаил Красиловец, Николай Константинов. Бу спортчылар бойыныҥ ӧйинде республика учун кӱрежип, јаан једимдерге јеткен.

Кирилл Власович бӱгӱнги кӱнде Кош-Агаш аймактыҥ ДЮСШ-зын једимдӱ башкарып јат.  Бу билениҥ јаан уулы Эркин грек-рим кӱрешле спорттыҥ узы, Белтир јуртта тазыктыраачы болуп иштейт. Эмди бу билениҥ эҥ оогош, кӱн-чечекке тӱҥей јаражай-кызычагы јайым кӱрешле спорттыҥ узыныҥ нормативтерин бӱдӱрип койды.

Биледе балдардыҥ јолы, олордыҥ талдап алган профессия-ижи, јӱрӱмдик јолыныҥ тӧс ууламјылары эне-адазынаҥ чике камаанду деп айдып јадылар. Онызы чын болгонын эмди кӧрӱп јадыбыс. Кирилл Власович уулын тазыктырып койгон ло оныҥ кийнинде кызын кӱрешчиниҥ јолына баштап, ууландырып салган. Даянага кӱреш јарап јат. Ол јаштаҥ ла ала кӱрештиҥ кебизинде «чыдап», кӱрештиҥ тыныжы дейтен сезилбес кӱӱнге чындап та алдырткан ошкош. Оныҥ учун 12 јажы толордо, эне-адазы кызычакты Кемеровский областьта Осинники деген каладӧӧн ӱрензин деп ийген. Мында ӱренип турала, Даяна Ленинск-Кузнецкий деп калада иштеп турган, јайым  кӱрешле ады-чуузы чыккан канча чемпиондор тазыктырган  Олимпий резервтиҥ училищезине (УОР) ӱренерге кирген. Мынайып, 12 јаштаҥ ала јайым  кӱрешле тазыктырынып, эмди 18 јашту Даяна «Россияныҥ спортыныҥ узы» деп кӱндӱлӱ атка јединди.

Јайым кӱреш ороондо ло Сибирьде јарлу

Јайым кӱрештиҥ ӧзӱми бистиҥ тергееде калганчы јылдарда тым-тыш айалгада боло берген. Је кӱрештиҥ бу олимпий бӱдӱми ороондо ло Сибирьде јаан тебӱ алынган. Алтай Республикада «вольниктердиҥ» ады-чуузы классический кӱрештиҥ баштамы јолында турган Николай Шурумович Мюсовтыҥ адыла чике колбулу. Бу кижи Туулу Алтайга Алтайский крайдаҥ јанып келеле, элдеҥ ле озо вольный дейтен кӱрештиҥ баштапкы алтамдарын тӧзӧгӧн болгон. 1990-чы  јылдарда «вольниктер» једимдӱ иштеген ӧйлӧр болгон. Је бу јуук јылдарда олордыҥ ижиниҥ тебӱзи араайлап калды. Јайым кӱреш олимпий бӱдӱмдерге кирип турганын ајаруга алза, келер ӧйдӧ бистиҥ де тергееде једим болорына иженер арга бар.

Кӱрештиҥ бу бӱдӱми Кемерово тергееде баштапкы алтамдарын 1950-чи јылдарда эткен. Баштапкы тазыктыраачылар-энтузиасттар — ака-карындаштар Вахтельдер (Кемерово), ака-карындаштар Брайколор (Междуреченск). Бӱгӱнги кӱнде тергеениҥ 15 калазында кӱрештиҥ бу бӱдӱми сӱреен јарлу. Олордыҥ тоозында: Кемерово, Березовский, Белово, Ленинск-Кузнецкий, Новокузнецк, Осинники, Калтан, Междуреченск, Мыски, Киселевск ло оноҥ до ӧскӧлӧри. Кузбасстыҥ тазыктыраачылары ӧткӧн јылдардыҥ туркунына СССР-дыҥ ла Россияныҥ спортыныҥ јӱстер тоолу устарын, телекейлик классту онноҥ ажыра узын тазыктырган. Олордыҥ ортозында СССР-дыҥ, Россияныҥ, телекейлик турнирлердиҥ,  Европа ла телекей кеминде маргаандардыҥ јеҥӱчилдери болуп чыккан спортчылар кӧп. Бӱгӱнги кӱнде Кемеровский областьта јайым кӱрешле 72 тазыктыраачы иштейт ле јииттерди једимдӱ тазыктырат. Эр улусла кожо эпши улус, кыстар ортодо јайым кӱреш јарлу болгонын темдектеер керек.  Олимпийский резервтиҥ училищезиниҥ кебизинде оогош балдардаҥ ала эр улуска јетире кӱрешчилер тазыктырынып јат.

Даянаныҥ баштапкы тазыктыраачызы адазы К. В. Бойдоев деп айдарга јараар

Канча онјылдыктарга Кемеровский областьтыҥ јааны болгон Аман Гумирович Тулеев спортко кӱӱндӱ болуп, бойыныҥ ӧйинде ого сӱрекей јаан ајару эткен ле болужын јетирген. Оныҥ учун Олимпийский резервтиҥ областьтыҥ калаларында ӱредӱлӱ заведениелериниҥ тоозы кӧп. Олордыҥ јеткилделгени ороонныҥ эҥ ле артык комплекстериле тӱҥейлеш. Оныҥ да учун спорттыҥ арткан да бӱдӱмдериле кожо јайым кӱреш јаан ӧзӱм алынган. Кемеровский областьла кожо Бурятияда, Хакасияда, Якутияда, Тывада, Красноярский крайда ла Иркутский, Новосибирский областьтарда кӱрештиҥ бу бӱдӱми јарлу. Бӱгӱн ороонныҥ јуунты командазыныҥ тӧс турчылары сибиряктар болгонын темдектеер керек.

Кебисте јеҥӱлери: јаҥыс ла кӱндӱлӱ тепкиштер

2017 јылдаҥ ала Даянаныҥ једимдери јеҥӱчил јерлердиҥ кеминеҥ тӱшпеген деп айдарга јараар. Темдектезе, 2017 јылда Сибирьдеги федерал округтыҥ первенствозында ӱчинчи болгон, 2018-2019 јылдарда 16 јажы јетпеген јииттер ортодо СФО-ныҥ первенствозын јеҥип алган. 2018 јылда јайгыда Татарстанда  «Најылык» деп адалган бастырароссиялык турнир ӧткӧн. Нижняя Ошма деп адалган аймак тӧс јерде Якутиядаҥ, Мордовиядаҥ, Удмуртиядаҥ, Санкт-Петербургтаҥ, Москвадаҥ, Дагестаннаҥ, Кузбасстаҥ 250 кӱрешчи јуулган. 53 кг бескеде кӱрешкен бистиҥ јерлежис Даяна бу маргаандарда алтын кайралды ойноп алган. 2019 јылда Иркутск калада бастырароссиялык турнирде ӱчинчи болгон. Бу ок јыл кӱскиде Санкт-Петербургта телекейлик турнир ӧткӧн. Маргаандарда Россияныҥ спортчыларыла кожо Американыҥ, Германияныҥ, Швецияныҥ, Канаданыҥ кӱрешчилери турушкан. Бу јаан маргаандарда Даяна финалга чыгары учун туштажуда јеҥдиртип, бежинчи болды. Је маргаандардыҥ статус-кемин ајаруга алза, телекейлик турнирде  бежинчи болгоны јаан једим.

2020 јыл јерлежиске једимдӱ болды деп база катап темдектейли. Онойып, Красноярский крайдыҥ Шарыпово калазында Сибирьдеги федерал округтыҥ первенствозы тулаан айдыҥ 10-11 кӱндеринде 21 јажы јетпеген юниорлор ортодо ӧткӧн. 130 кӱрешчи турушкан маргаандарда Даяна чемпион болуп чыккан.  2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15-18-чи  кӱндеринде Оренбург калада јайым кӱрешле эр улус ла эпши улус ортодо бастырароссиялык турнир ӧткӱрилген. Ороонныҥ 11 тергеезинеҥ јуулган 125 кӱрешчи алтын јеҥӱлер учун маргышкан.  Даяна 53 кг бескеде кӱрежип, мӧҥӱн јеҥӱни ойноп алган.

Даянаныҥ баштапкы тазыктыраачызы адазы Кирилл Власович Бойдоев болгон деп айдарга јарар. Олимпий резервтиҥ училищезинде јерлежисти нерелӱ тазыктыраачы Дмитрий Иванович Гончаров канчанчы јыл тазыктырат. Чындап, Дмитрий Гончаров Пекинде ӧткӧн Олимпий ойындардыҥ ӱчинчи призеры Елена Шалыгинаны тазыктырганын темдектеер керек.

Алдында — јаҥы маргаандар

Даянаныҥ амыралта-каникулдары узак болбой јат. Чаган айда эмеш амыраш болгон. Оноҥ кӱрешчи ойто ло катап сборлорго јӱре берди. Кочкор айда Кемеровский областьтыҥ јииттери ортодо первенствозы, Кузбасстыҥ эпши улус ортодо чемпионады ӧдӧр. Оноҥ Сибирьдеги федерал округтыҥ маргаандары башталар. Кӱрешчи кыс јаҥы јылдыҥ јаҥы маргаандарына белетеништи баштап ийген. Мындый бир бош ӧй јок график-тазыктырынышка ол ӱренип калган. Некелтелӱ тазыктырыныш јогынаҥ јеҥӱлер канайда келетен эди деп, спортчылардыҥ айтканы тегиндӱ эмес. Бис кӱрештиҥ јайым бӱдӱм-стилиниҥ телекейинде једимдӱ кӱрежип турган, јеҥил эмес јеҥӱлерге јеткен тӧӧлӧс сӧӧктӱ алтай кыс, Даяна Бойдоева, арткан албатылар ортодо бойыныҥ тӧрӧл алтай албатызыныҥ адын бийик кӧдӱрип, мактадып, ады-чуузын чыгарып, спорттыҥ кӧмзӧзине   јеҥӱлер экелип турганыла оморкойдыс. Даянаныҥ кебистеги јеҥӱлери јаҥыс ла алтын болзын деп кӱӱнзейдис. Спорт — ол ӧмӧлик иш. Спортчылар јаан једимге јаҥыскандыра качан да јетпей јат. Мында тазыктыраачылары, билези, эне-адазы кожо амадулу иштеп, јӧмӧп, јайалталу спортчыга болужын јетиргилезе, једим болор.

Даяна керегинде чике мынайда айдарга јараар. Јиит кӱрешчиниҥ алдында эмди де јаан маргаандар кӧп. Кирилл Власович ла Айна Габдрахмановна кӱрешчи кызына болужып, јӧмӧп турганы сӱреен мӧрлӱ. Олорго база чыдамал, ырыс, једим кӱӱнзейдис.

А. МАЙМАНОВА