Азыйдаҥ бери ток курсагыс

15.02.2021

Јебрен кӧчкӱндердиҥ ашкарынып-азыранып келгени сӱт ажынаҥ белетеген курут калганчы ӧйдӧ јаан суруда боло бергени оморкодулу. Јаан быйанысты курутты ак сӱттеҥ белетеп, садуга чыгарган алтай келиндерге айдар керек.

Азыйда азыраган ак малынаҥ сааган сӱдинеҥ курсак-тамак белетеп, айылда толо бала-барканы, ӧскӱс-јабысты ӧрӧ алып чыкканы сӱт ажы эмей. Энем ӧрӧкӧн јуу-чактыҥ ӧйинде тынысты Макса деп кижиниҥ энези аргадаган деп куучындап отуратан: «Кижи кирип барза, ӧрӧкӧн тура јӱгӱреле, бир айак аарчыны булгайла, алдыҥа тургузып берер. Ол аарчыны јийле, оноҥ ӱч кӱн куру отурарым. Куруттаҥ кичинек сындырып, оору јаткан энеҥе апарып бер деер. Энем байагы курутты јастыгыныҥ алдына сугуп алар. Је бот, бир айак аарчыны јип, ӱч кӱн чыдажып тургаҥда! Ол ӧрӧкӧнниҥ шылтузында јылды эзен-амыр чыкканыс.

Албатыда «сӱт — курсактыҥ бажы» деп тегиндӱ айдылбаган ине. Ол торо-кӱч ӧйдӧ калыгын аргадаган курсагыс эмей».

Мен Келей јуртка кижиге келеримде, биске Бок Бастыковна Абыдакова (Лыкова) деген јаан јашту ӧрӧкӧн айылдаш јаткан. Ӧрӧкӧн чегенин кайнадар, сарју-курудын, алтай аш-курсагын эдип отуратан. Бок ӧрӧкӧнниҥ эткен куруттары Келей, Моты-Оозы јурттарда јаан суруда болгон.

Олордыҥ айылынаҥ кызыл тыт агаштаҥ эткен кӱпти сӱрекей сонуркап кӧрӧтӧм. Кӱптиҥ ичи јаан, кайда да 7-8 кӧнӧк кире сӱт киретен. Барзаҥ ла, Бок ӧрӧкӧн кӱбин јунуп јадатан. Оны јунала, кургадып, ыштап туратан. Эмди ол ӧйгӧ кайра кӧрӱп сананзам, ол кайда да 4-5 уй сааган болор. Байла, оныҥ учун кӱби тӱрген толотон.

Айдарда ла чеген, је оныҥ байы-чӱми јаан аш-курсак. Сааган сӱтти кайнадып, бир-эки кӱнге тургузып, ӱстинде ӧрӧмӧ-каймагын алып, сӱттиҥ бойын кӱпте чегенге уруп, кӱпти толтырар.

Байа агаш ла кӱптеҥ быжузы јок деп сананадым. Нениҥ учун дезе кандый да изӱ кӱн болзо, чегени соок болор, ичсе, чек ле кижиниҥ суузыны канып турар. Чегенди агаш кӱп изӱ кӱнде тыҥ изитпес, соок кӱнде тыҥ соотпос аргалу. Ајарып кӧргӧним, чегенди кайнаткан ла сайын кӱпти јунуп, ыштап турар керек болуптыр. Мынайда улам сайын јунган, ыштаган кӱпте чеген бачым куулып ӱрелбес, бышса, чек кӧбӱкшип, шуулап, кӱптеҥ ажынып јадар. Јаан улустыҥ айтканыла, ол тынду чеген.

Чегенди казанга урала, шуурумдап азар, аракызын-арајанын алар. Шак ондый чегенниҥ арајаны база тыҥ чыгатан.

Кӱпте арткан чегенниҥ тыны чыкпазын деп, ого сӱтти кӱнӱҥ ле урар. Јайгы чегенге сӱтти бир ле кӱнге урбаза, тыны чыгып, уйадай берер. Эмезе сӱтти арбынду урза, ол ачып болбой турар. Эки-ӱч ле кӱнге сӱт урулбаза, чеген ле атту болуп турар. Сарсузы ӱстинде турар, кыймыктадып ийзе, шуулап јадар. Ӱзеери кӱптиҥ кырында кӧӧрчӧги де кӧп артпас. Толгогон чий сӱттиҥ чегени ачу, аарчызы бачым шӱӱлбес, куруды кӧк ӧҥдӱ ле ачу болор. Байла, сӱди суйук, кӧк болгонынаҥ куруды ондый болбой.

Јаан казанга ӱч-тӧрт кӧнӧк чегенди уруп, шуурумды тургузар, азар. Бир четперт (3 литр) арајанды тозып алар. Кийниндезин база бир 1-2 литр эдип тозор, онызын шуурумныҥ суузы деп айдар. Ол јымжак болор. Керексиген кижи баштап алган арајанла колыштырып, эмеш кӧптӧдип ийет. Је ол тужында арајаны јымжай берер. Ачузын керексиген кижи онойдо ло јӱк бажын тозып алат.

Шуурумды чыгарала, кылазына-бојозына бир эмезе јарым кӧнӧк ачыган эмезе тегин сӱтти урар. Кайнап турган кылага кайылткан сарјуныҥ тордозын урза, куруды ӱстӱ, амтамду болор. Казанныҥ тӱби кӱйбезин, јапшынбазын деп, кыланы улай ла булгап, јарым эмезе бир саат кирези кайнадар. Онойдо кайнатса, аарчызы јакшы шӱӱлер, куруды ачу јок болор. 3-4 кӧнӧк кыланы шӱӱзе, оноҥ 8-9 кг јаш аарчы чыгар. Оноҥ курут эдип ыштаза, 4-5 кг курут чыгар. Аарчыны кургатса, бескези јарымдай астай берет.

Аарчылу таарды 2-3 кӱн тургузып, куруттап, кургадар. Таарда аарчыныҥ бажын ла тӱбин улуска бербес. Ол, байла, айыл-јурттыҥ ырыс-кежигин туш улус апарар дегени болбайсын. Оныҥ учун бойына артыргызып алатан јаҥду. Курутты ышка кургадар. Айылда от улай ла одырылза, курут тӱрген ышталып кургаар.

Аарчыны кургадарга бош ӧй керек. Иштеп турган кижиге чала эмеш кӱчке келижет. Оныҥ учун мен мынайда эдип јадым. Таарда аарчыны кижи кезип ле јатканча, бажы ла тӱби кезикте оодылып-ооктоло берет. Ондый оок-тек аарчыны аткыска салып, кебиргенче бир-эки кӱн кургадып јадым. Је чек кадыра кургатпаза јакшы. Айылдыҥ ла ичинде бош столго эмезе аарчы јайгадый ла эптӱ неме болзын, ого байагы кебиреп калган аарчыны-курутты јайып, ооктоп јадым. Кирген-чыккан ла сайын колло былчып, ымтактак јайа салар керек. Кондыра јаттыргызала, элгекле элгеп ийедим. Аткыска эмеш узак тудуп ийзер, аарчы кату болор. Айдарда, оны колло былчып болбос. Ого сокы керек болор. Аарчы тӱрген кургаар. Јаан болчок аарчы болбозын, ончозы бир аай ымтак болзын. Айылдыҥ ичинде ле ээзин-салкынга бойы ла кургап калар. Кургаган аарчыны сары сарјула кожо булгаар.

Э. ДЕЛДОШПОЕВА, библиотекарь, Келей јкрттаҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина