Алтайдын Чолмоны

Поэт Николай Рубцовтыҥ бир ӱлгериниҥ тӱӱкизи

15.02.2021

Горно-Алтайск каланыҥ 7-чи таҥмалу школыныҥ ӱренчиги Баатыр УКАЧИН Новокузнецк калада калыктар ортодо ӧткӧн «Мениҥ шиҥжӱ телекейим» деп адалган билим-практикалык конференцияныҥ «Литературала шиҥжӱлӱ ижимниҥ телекейи» деген ууламјызында турушкан.

Баатырдыҥ шиҥжӱлӱ ижи «Н. М. Рубцовтыҥ «Шумит Катунь» деп ӱлгерин чӱмдегениниҥ тӱӱкизи» деп адалган. Билим башкараачызы алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Юлия Мундукина. Баатыр билим-практикалык конференцияда бойыныҥ ууламјызында јилбилӱ, солун шиҥжӱлӱ ижи учун 2-чи степеньдӱ дипломло кайралдатты.

Шиҥжӱлӱ иштиҥ амадузы — Россияныҥ ла Алтай  Республиканыҥ литературоведтерине бу бӧлӱкте шиҥжӱлӱ ишти элбедерине, тереҥжидерине болушту болоры.  Онойдо ок алтай ла орус  бичиичилердиҥ најылыгы, јайаандык улус ортодо колбулары ажыра  јаҥы чӱмдемелдер чӱмделгенин кӧргӱзери. Шак мындый  чӱмдемелдер орус та, алтай да литератураны байгыскан.

Айса болзо,  јада-тура бистиҥ талада улу орус поэтке кереес эдип, мемориал кереес те тургузылар. Онызы дезе республиканыҥ тӱӱкизиле јилбиркеп турган эл-јонына, онойдо ок  туристтерге јарамыкту болор эди.

Кычыраачыларды бу шиҥжӱлӱ ишле таныштырадыс.

Башталганы

Бир катап адам, јаанам Клавдия Ергековна Укачина ла мен Кадын  сууныҥ јарадына барганыс. Адам Амыр Борисович алтай јеристиҥ јаан суузын кӧрӱп-ајыктап турала, Кадын керегинде ӱлгерди эске кычырарда, мениҥ санаамда анчада ла мындый јолдыктар узакка арткан:

Как мимо башен, идолов, гробниц

Катунь неслась широкою лавиной,

И кто-то древней клинописью птиц

Записывал напев былинный…

Мен адамнаҥ бу ӱлгерди кем бичиген деп   сурадым. Ол меге оныҥ авторы улу орус поэт Николай  Михайлович Рубцов деп каруузын  берди.

Кийнинде Николай Рубцов 1936 јылдыҥ чаган айыныҥ 3-чи кӱнинде Архангельский областьтыҥ Емецк јуртында чыккан деп кычырдым: «Уулчак јаан биледе ӧскӧн. Оныҥ адазы агаш промышленный ээлемниҥ јааны болуп иштеген, энези дезе билезин туткан. Качан Николайдыҥ беш јажы толордо,  адазына Вологдада јаан јамы берген. Онойып, биле ары кӧчкӧн. Келер  ӧйдиҥ поэдиниҥ јӱрӱми 1942 јылга јетире токыналу ла амыр-энчӱ ӧткӧн…

Адазына фронтко атанары керегинде повестка келген кийнинеҥ кенетийин энези божогон. Балдарды артыргызып салар улус јок болгоны јарталган. Николайдыҥ јӱк ле јаан эјезин олордыҥ јуук эјези бойына аларда, арткандарын ӧскӱс балдардыҥ туразына табыштырган. Уулчак озо Красков деген калага кӧчкӧн, оныҥ кийнинде Тотьма јаар. Кичинек уулчакты јӱк ле адазы удабас ла јуудаҥ јанып келер деген санаа токынаткан, ижемји берген.

Михаил Рубцов ӧштӱниҥ огынаҥ кыйышкан, је бойыныҥ балдарын ундып салган. Јаҥыдаҥ јурт тӧзӧп, оныҥ ӧскӧ јӱрӱ-ми башталган. Николай адазыныҥ  тӧгӱни, садынганы керегинде   детдомдо тужында угуп салган. Николай 1950 јылда јетинчи классты божодоло, Рига јаар мореходный училищеге кирерге атанган. Је уулчакка јӱк ле он тӧрт јажы толгоны учун оны ӱредӱге албаган. Кайра Тотьмага бурылып, лесной техникумда ӱренип баштаган. Оноҥ ары 1959 јылга јетире черӱге барып, службазын флотто ӧткӧн.

Черӱниҥ кийнинеҥ ол Санкт-Петербург јаар кӧчкӧн, мында кезек ӧйгӧ заводто иштеген. Мында ла толо школды божоткон. 1962 јылда Москвада А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтка ӱренерге кирген. Ӱредӱзин јети јылдыҥ бажында божодоло, кайра Вологдага бурылган.

Николай бойыныҥ баштапкы ӱлгерлерин ӧскӱс балдардыҥ туразында болгон ӧйдӧҥ ала бичиген. Је ол тужында бичигени, ченемели Рубцовтыҥ чын бойыныҥ марынаҥ чик јок ыраак болгон. Оныҥ «Волны и скалы» деген баштапкы јуунтызы таҥынаҥ чыккан. Је экинчи бичиги дезе окылу бичик болуп кепке базылган. Онойып, «Лирика» 1965 јылда чыккан. Оныҥ кийнинде «Звезда полей», «Душа хранит», «Сосен шум» деген јуунтылары кепке  базылган. Оныҥ јайаандык ижи тӧрӧл јерине сӱӱжиле толо болгон. Онызы кемге де тӱҥей эмес ле бийик кӱӱндӱ, чек ле Николай Михайлович Рубцовтыҥ бойындый.

1971 јылдыҥ чаган айыныҥ 19-чы кӱнинде јайаан јайалталу лириктиҥ јӱрӱми болгобос јанынаҥ ӱзӱлген. Николай Рубцовтыҥ мӧҥкӱзи Вологдада Пошехон-ский сӧӧксалгышта јуулган».

Јаанамныҥ меге јартаганыла, орус поэт туку 1966 јылда Туулу Алтайга келип јӱрген. Ол мында эки ай јӱрген. Јаан изӱ айдыҥ бажында келеле, куран айдыҥ учкары јанган болуптыр. Бистиҥ тайдабыс поэт Борис Укачин Литературный институтта Николай Рубцовло кожо ӱренген. Шак оныҥ учун Николай Михайлович бистиҥ биледе айылдаган. Јаанам Клавдия Ергековнаныҥ меге куучындаганыла, Н. Рубцов бистиҥ билениҥ азый јаткан эки кат агаш турадагы айлында  конгон. Бу агаш тураныҥ сурузы: Горно-Алтайск, Панфиловецтердиҥ оромы, 29, 1-кы квартира. Бистиҥ јаан эмес библиотекабыста Н. М. Рубцовтыҥ сыйлаган «Звезда полей» деген бичиги эҥ баалу сый деп чотолот. Орус поэт ондо акту бойыныҥ колыла «Боряга, алтай классик Борис Укачинди тоогонымла, Н. Рубцов. 7.06.67 ј.» деп бичип салган.

Бистиҥ тайдабыс ла Вологдадаҥ амадап келген айылчы кижи најыларыла — Туулу Алтайдыҥ бичиичилериле јолыгып куучындашкан, каланыҥ јилбилӱ јерлеринде, темдектезе, краевед музейде болгон. Чуйдыҥ јолыла Чамалга јетире јӱргилеген. Јолдыҥ кырыла јаражай Кадын аккан. Олор бу јол-јорыгында јаан сууныҥ јарадында јаҥыс катап турбаган болор:

Катунь, Катунь — свирепая река!

Поет она таинственные мифы.

О том, как шли воинственные скифы, —

Они топтали эти берега!

Јаанам меге Борис Укачинниҥ Н. М. Рубцов керегинде бичиген «Гори, сияй, звезда полей» деген  бичимелин кычырды. Тайдам бойыныҥ бичимелинде Н. М. Рубцовтыҥ Туулу Алтайда болгонын бичиген. Бичимелде вологод поэт  Алтайда бойыныҥ бир канча ӱлгерлерин чӱмдегени керегинде база айдылат. Ол тоодо «Шумит Катунь» деген ӱлгер.

Бис адамла кожо Интернеттеҥ Н. М. Рубцовтыҥ јайаандык ижи керегинде бир канча  бичиктерле, материалдарла танышканыс. Николай  Рубцовтыҥ јайаандыгын шиҥжӱчилер, ол тоодо Москваныҥ литературоведи Валерий Дементьев бойыныҥ «Предвечернее» деген эссезинде  поэттиҥ Алтайский крайдыҥ Красногорск деген јуртында болгонын эске алгылайт.  Литератураныҥ  тӱӱкичизиниҥ бодоштырганыла, поэт «Шумит Катунь» деген ӱлгерин шак ондо чӱмдеген.

Алтайский крайдыҥ 03.11.2011 ј. окылу сайтында «Алтайское лето Николая Рубцова» деген бичиктиҥ таныштырузы керегинде кычырдыс: «…Николай Рубцов Алтайский крайда 1966 јылдыҥ кӱӱк айынаҥ ала сыгын айына јетире болгон. Ол поэт Геннадий Володинниҥ айылчызы болгон эмтир. Поэт Г. Володин Красногорскто јаткан ла мында аймактыҥ «Восход» деген газединиҥ каруулу качызы болуп иштеген…

…Николай Рубцовтыҥ  ӱлгерлериниҥ јуунтызы «Алтайская правда» ла «Молодежь Алтая» деген газеттерде јарлалган. Поэт кӧп тоолу чӱмдемелдериниҥ кезигин Алтайда сананган ла чӱмдеген. Олордыҥ тоозында «Шумит Катунь», «Весна на берегу Бии», «В сибирской деревне», «Сибирь, как будто не Сибирь».

Бис ол бичикти колго алып, танышпаганыс карамду. Је Интернеттеҥ Н. М. Рубцовтыҥ Алтайский крайла јорыктаганы керегинде башка-башка материалдарды кычырып тура, кӧп лӧ сабазында оныҥ ӧрӧ адалган ӱлгерлери јӱк ле тоололгон деп шӱӱлтеге келгенис. Је кандый ӱлгер качан, кайда чӱмделгени керегинде, бодоштыра  да болзо, сӱрекей ас айдылат.

Бистиҥ шӱӱлтебисле болзо, Николай Рубцов «Шумит Катунь» деген ӱлгерин Туулу Алтайда   болгон ӧйинде бичиген.  Оныҥ учун бис бу ӱлгердиҥ текстин бир эмеш шиҥжӱлеер деген тӱп-шӱӱлтеге келгенис.

Ӱлгердиҥ канайда божоп турганын эзедип ийели:

Все поглотил столетий темный зев!

И все в просторе сказочно-огнистом

Бежит Катунь с рыданием и свистом —

Она не может успокоить гнев!

 

В горах погаснет солнечный июнь,

Заснут во мгле печальные аилы,

Молчат цветы, безмолвствуют могилы,

И только слышно, как шумит Катунь…

Ӱлгердиҥ калганчы јолдыктарыныҥ бирӱзинде «Кунукчылду айылдар» («Печальные аилы»)   деп айдылат.  Јебрен алтай кӧчкӱндер айылда јаткан ине. Айдар-да, поэтте јӱк ле Туулу Алтайда болуп, айылды кӧрӧр арга болгон.

Бис ӧрӧ мындый јолдыктарды чыгара кӧргӱскен эдис: «И кто-то древней клинописью птиц / Записывал напев ее былинный». Мында поэттиҥ кайа-таштарда  бичилген  бичиктериле, јебрен тӱрк руникалык бичикле таныш болгоны иле. Онойдо ок ӱлгердиҥ база бир јолдыгынаҥ: «О том, как шли воинственные скифы, /Они топтали эти берега!» деп кычырадыс. Мынаҥ кӧргӧндӧ, байла, вологод поэтке Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизи керегинде элбеде куучындаган болордоҥ айабас. Онойдо ок бистиҥ краевед музейде болордо, скиф, тӱрк чактардыҥ экспозицияларын алтай нӧкӧрлӧри-поэттер кӧргӱскен болордоҥ маат јок.

Поэт онойдо ок туулык сууныҥ кату кылыгын сӱрекей чындык кӧргӱзет: «Катунь неслась широкою лавиной», «Катунь, Катунь — свирепая река», «Бежит Катунь с рыданием и свистом». Бистиҥ тӱп-шӱӱлтебисле болзо, орус поэт шак ла Туулу Алтайдыҥ кырларында Кадын сууныҥ кырдаҥ от-калаптый тӱжӱп, бойыныҥ ийде-кӱчин кӧргӱзип јатканын кӧрӱп, мынайда бичиген. Сууныҥ јабыстай аккан јерлеринде кырлар јок ине. Кадын Алтайский крайдыҥ Красногорск јуртыныҥ јанында  токыналу агат. Ӱлгердиҥ бойыныҥ јолдыктары бистиҥ бодоштыра айтканысты ӱзеери кӧргӱзет.

Јаанабыстыҥ эске алынганыла, Туулу  Алтайдыҥ бичиичилериле ӧткӧн куучын-эрмектиҥ, јайаандык туштажулардыҥ кийнинеҥ изӱ кӱнниҥ учкары, эҥирде агаш столдыҥ  кийнине отурып ийетен. Стол дезе бистиҥ тураныҥ јанында ӧскӧн бӱри койу јаан талдыҥ тӧзинде турган. Бозом эҥир киргелектеҥ озо ол та нени де бичип туратан. Айса болзо, ондый эҥирлердиҥ бирӱзинде «Шумит Катунь» деген ӱлгерин  чӱмдеген болор бо?

Адакы сӧс

Онойып, тайдабыс Б. У. Укачинниҥ «Гори, сияй, звезда полей» деген бичимелиниҥ, јаанабыс К. Е. Укачинаныҥ эске алыныштарыныҥ, ӱлгердиҥ текстин шиҥдегенистиҥ шылтузында поэт Н. М. Рубцов Туулу Алтайда, нӧкӧри Борис Укачинниҥ айлында болуп, «Шумит Катунь» деген јакшынак ӱлгерин чӱмдеген болор деген тӱп-шӱӱлтеге келгенис.

Б. У. Укачин «Гори, сияй, звезда полей» деген бичимелинеҥ башка «Письмо    Николаю Рубцову» деп ӱлгер бичиген. Ол алтай ла орус поэттердиҥ чындык најылыгына учурлалган. Бис мынаҥ шиҥжӱлӱ ижистиҥ учурын керелегенин база кӧрӧдис. Ӱлгердиҥ јолдыктары Н. М. Рубцов Кадынныҥ кату кылыгын Б. У. Укачинниҥ јуук јанында болуп, эки кӧзиле кӧргӧнин база кӧргӱзет. Алтай поэт бойыныҥ ӱлгеринде бу туштажуны сӱрекей јылу ла чебер јураган:

Николай Рубцовко ийген самара

Сен айтсаҥ, Коля, санааҥа кирет пе

Алтайыма келип, айылдаган кÿндериҥ?..

–Кандый ийде, кандый суу! –

Кадынды кайкап, öткÿрген öйлöриҥ.

 

Бистиҥ туулардыҥ бийик тымыгы

Сеге jараган ол jайгыда:

«Кыйалта jоктоҥ база келерим!»…

…Келбедиҥ катап,

келбезиҥ качан да!

 

«…И архангельский дождик

На меня моросил…»

Кожоҥыҥды кожо коолотпозыс, нöкöр!..

Бÿтпейдим,

бÿтпезим,

канайып бÿдер, –

Баскан jолдорыс башка, байла, эмди öдöр!..