Алтайдын Чолмоны

Ич-кӱӱндик байлык недеҥ де баалу

18.03.2021

Ӧткӧн јылда кеендикте иштеп тургандарга, фольклор ӧмӧликтерге, кожоҥчыларга, артисттерге пандемияла колбой, онлайн эп-аргала иштеерге келишкен. Ондый да болзо, ич-кӱӱндик телекейди тереҥжидетен, байгызатан јаан учурлу ижин апарып јаткан улус бойыныҥ тӧс керегин карантинниҥ некелтелерине келиштире бир де токтотпой, бӱдӱрген.
Бӱгӱнги кӱнде культураныҥ ишчилериниҥ ижи ойто такып ӱренишкен кемине бурылып јатканы јаан сӱӱнчи. Оныҥ учун тергеебистиҥ клубтары, культураныҥ туралары ижин кыймыктадып, албаты-јоныла туштажып, келер ӧйгӧ кӧрӧӧчилерин сӱӱндирерге амадап турганы кӧрӱмјилӱ.

Оҥдой аймакта Кӱпчеген јурттыҥ Культура байзыҥы былтыргы јылда бӱткӱлинче онлайн эп-аргала иштеген. Јурттыҥ культуразыныҥ ишчилери бойыныҥ ижин бир де буспай, бастыра учурлу керектерде једимдӱ турушкан деп айдар керек.   Кӱпчегенниҥ клубын 2019 јылдаҥ ала Ираида Ивановна Санакаева башкарат.

Ираида Ивановнаныҥ ады-јолы бистиҥ республикада сӱреен јакшы таныш. Ол ыраак 1979 јылда Ираида Ивановна бийик кырлардыҥ ортозында турган Кӱпчеген деп јуртка киномеханик болуп иштеп келгени јӱрӱмдик јолында јаан учурлу алтам болгон деп, эмди јарт кӧрӱнип јат. Оныҥ кийнинде јылдарда ол бу јуртта узак ӧйгӧ клубтыҥ художественный башкараачызы, оноҥ Культураныҥ туразыныҥ директор-башкараачызы болуп иштеген. Бу ла 1980 јылдардыҥ бажында Кӱпчегенде ады-чуузы чыккан «Эзендик» деп фольклор ӧмӧлик тӧзӧлгӧн эди.

1997 јылда Ираида Ивановнаны Оҥдой аймактыҥ Јоло јуртындӧӧн Культураныҥ туразыныҥ директор-башкараачызы болуп иштезин деп ийгендер. Ол јылдарда Јолоныҥ культура ижинде эмеш тутактар ла клубтыҥ туразыныҥ бойыныҥ айалгазы база кӱч болгон. Је Ираида Ивановна иштеҥ коркыбас, бойыныҥ тургускан амадузына јединетен кылык-јаҥду болгоныныҥ шылтузында кыска ӧйдиҥ туркунына бу јурттыҥ культуралык ууламјылу ижи орныктырылып, кӧндӱге берген. Удабай ла ады-чуузы чыккан фольклорлык «Јоло», вокал ууламјылу «Белек» деп ӧмӧликтер тӧзӧлгӧн. Бу ӧмӧликтердиҥ једимдӱ ижи тергеебисте јакшы таныш. «Јоло» ӧмӧликке «Албатылык» деп кӱндӱлӱ ат берилгенинде Ираида Ивановнаныҥ јаан камааны бар. «Белек» деп ӧмӧлик база једимдӱ иштеген, кӧп кӧрӱлердиҥ лауреады. Бӱгӱнги кӱнде кожоҥчылар бойыныҥ адын «Јаҥарым» деп солып алган.

Ираида Ивановнаныҥ Јоло јуртта иштеп турала тӧзӧгӧн база бир ӧмӧлиги кӧрӧӧчилердиҥ сӱӱген айылчызы болуп калган. «Маска» деп адалган театрлык ӧмӧлик канча Эл-Ойындарда «Тастаракай» конкурста, кокыр-каткыныҥ арткан да конкурс-кӧрӱлеринде алтай улусты канча кире сӱӱндирбеди, каткыртпады деер. Бу ӧмӧлик 1997 јылда тӧзӧлгӧн лӧ бойына кокырлап билер тилдиҥ устарын, артисттерди јууган.

Ираида Ивановна — Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи. Бу кире иштеп келген јылдарында Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ, аймактыҥ башкартузыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла, Быйанду самараларыла кӧп катап кайралдаткан. 2015 јылда ол культурада иштеп тургандар ортодо «Культураныҥ муниципал учреждениелериниҥ эҥ артык ишчизи» деп кӧрӱ-конкурста јеҥип, баалу сертификатла кайралдаткан.

Салым болуп, Ираида Ивановна  2019 јылда  культура ижинде баштамы јолго чыгарган Кӱпчеген јуртка кайра иштеп келген. Јайалталу ла иштеҥкей кижиге кайда иштейтени учур ойнобой јат деп айдыжып турганы чын болор. Ол јурттыҥ клубыныҥ ижин «кыймыктадып», сӱӱген ижин башкарып, јурттыҥ ады-чуузын аймак, республика кеминде ададып баштады.  Мында туујы кептӱ салымду «Эзендик» деген фольклорлык ӧмӧлик ойто такып тыныш алынып, иштеп баштаган деп, темдектеп ийер керек. Ираида Ивановна бӱгӱн кожоҥчы ӧмӧликтиҥ ижин  башкарып јат.

Эзен бе, «Эзендик»…

«Эзендик» деп адалган фольклорлык ӧмӧлик — Кӱпчеген јурттыҥ оморкодузы. 1980 јылдардаҥ ала эрчимдӱ иштеген бу ӧмӧликтиҥ тӱӱкизи јурттыҥ улузыныҥ тӱӱкизиле тӱҥейлеш деп айста, чындык болор. 1939 јылда Чике-Таман байлу ажуны ажып ла барза, Ӱлегем деп адалган јаан ӧзӧктӧ «Эзендик» деп колхоз турган болгон. Мында иштеҥкей, бой-бойына буурзак, тӧрӧл јерин сӱӱген улус јуртаган. Бу ла  «Эзендик» колхозто бичиичи Байрам Суркашев чыккан. Кийнинде јылдарда арткан да ӧзӧктӧрдӧ чачылган албатыны бириктирип, Кӱпчеген деген јурт тӧзӧлгӧн. Је ӧткӧн ӧйлӧрине карузып, таада-јааналардыҥ јуртаган јерлерин эзедип, Байрам Кӱндӱлеевич «Эзендик» деп ӱлгер бичиген. Качан фольклорлык ӧмӧлик тӧзӧлӧрдӧ, бу ӱлгерге кӱӱ салынып, кожоҥ ӧмӧликтиҥ гимн-кожоҥы болуп калган.

«Эзендик» фольклорлык ӧмӧликтиҥ баштапкы башкараачызы Нина Амыровна Мамитова болгон. Байрам-туштажуларда эҥ ле баштапкы туружып баштаган туружаачыларыныҥ бирӱзи майман сӧӧктӱ Александра Ивановна Алушкина баштапкы Эл-Ойынга ӧмӧликтиҥ туружаачыларына алтай кеп-кийим, чегедектер кӧктӧп-белетеген болгон. Александра Ивановна — ус колду, јайалталу кижи. Ол бӱгӱнги де кӱнде шиденип-кӧктӧнип јат ла оныҥ кеп-кийими, кӧктӧгӧн эдимдери аймак, республика кеминде кӧрӱлерде једимдӱ туружат.

«Эзендик» ӧмӧликтиҥ тӱӱкилик јолы 40 јылга јууктажа берди. Бу ӧйдиҥ туркунына јурттыҥ эпшилери тергеебистиҥ бастыразына јуугы јаан байрамдарында, јаан учурлу туштажуларында, кӧрӱ-конкурстарында туружып келди деп айдар керек. Бӱгӱнги кӱнде ӧмӧликте баштамы јолдо туруп, узун јолды ӧдӱп келген јаан јашту улус бар. Олордыҥ ортозынаҥ Мамитова Нина Амыровнаны, Кухаева Раиса Ивановнаны, Кухаева Валентина Естеевнаны, Таньянова Майя Тапасовнаны, Манышева Чагачы Степановнаны, Санакаева Ираида Ивановнаны, Ачимова Рита Викторовнаны  адаар керек. Јиит те келиндер кожулып, иштеп, кожоҥдоп турганы мӧрлӱ. Олор — Моносова Надежда Григорьевна, Елдошева Надежда Александровна, Манышева Ираида Язуловна, Темеева Нина Иженеровна.  Бу кире ӧйгӧ иштеген ле ак чечектӱ алтайына јана берген јаан јаштулары база бар. Бу улустыҥ ады-јолы, эткен ижи ундылбай, јылу эзем болуп артып калган.

«Эзендик» ӧмӧлик бӱгӱнги кӱнде иштенип, јурттыҥ культура ижинде эрчимдӱ туружат.  Бу ла ӧткӧн Чага байрамда ӧткӱрилген «Ак сӱт» деп адалган республикан кӧрӱ-конкурста «Актаҥ тамган аш-курсагыс» деп адалган бӧлӱкте ол туружып, кӱндӱлӱ экинчи јерге чыккан. Јажына байлу аш болгон алтай арајанды канайда белетеп турганы керегинде видеоролик 85 јашту Чумраш Кулубаева деп ӧрӧкӧнниҥ чадыр айлында ӧткӧн. Бастыра иште «Эзендик» ӧмӧликтиҥ туружаачылары Манышева Чагачы Степановна, Ачимова Рита Викторовна, Таньянова Майя Тапасовна, Санакаева Ираида Ивановна турушкылаган. Роликти согуп-белетеп, кӱӱле кееркеткен улус Инга Санакаева ла Катан Черноев.

Озодоҥ бейин байлу аш болгон ап-ару арајанды азып белетеериниҥ чӱм-јаҥдары, эп-аргалары бӱгӱнги кӱнде ундылып бараткан деп айдарга јараар. Оныҥ учун бӱгӱн мындый јаан јашту улус бар болуп, јиит ӱйеге бойыныҥ билгирин, узын, албатыбыстыҥ энчизин ӱредип айдып койзо, кандый баалу. Ол тушта, байла, тазыл-тамырыс ӱзӱлбес, албаты-јоныс јоголбос.

Кӱпчеген јурттыҥ «Эзендик» деп адалган фольклорлык ӧмӧлиги удабас 40 јажын темдектеер деп айтканыс. Ӧмӧлик бу јаан учурлу юбилейлик туштажузына учурлап, кӧп тоолу керектер ӧткӱретенин темдектеп алган. Олордыҥ ортозында — јурт клубтыҥ јанында «Эзендик» деп адалган кереес тургузары.  Бу кереестиҥ сӱр-кебери кандый болорын јербойыныҥ устары шӱӱжип, бир тӱп-шӱӱлтеге келер деп иженедис.

Кайда да, канайда да јӱрзеҥ, ич-кӱӱндик байлыктар недеҥ де баалу. Ол — чындык. Оныҥ учун алтай јуртта — Кӱпчегенде — ижин, Тӧрӧлин, тилин сӱӱген, бу сӱӱжин јиит ӱйеге таскамал кептӱ берерге кӱӱнзеген ле иштенген улус бар болгонына јаҥыс ла сӱӱнер керек. «Эзендик» ӧмӧликке, оныҥ башкараачызы Ираида Ивановнага јаҥыс ла једимдӱ иш кӱӱнзейдибис…

А. МАЙМАНОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ  фотојуруктары