Алтайдын Чолмоны

Кышту јакшы ӧдӧт

18.03.2021

Тургуза ӧйдӧ Шабалин аймактыҥ јурт ээлеминде, бастыра республикада чылап ок, малдыҥ јеҥил эмес кыштузы ӧдӱп јат. Ол керегинде аймактыҥ администрациязыныҥ јурт ээлем аайынча башкартузыныҥ јааны Маргарита СЕМТЕШЕВА мынайда куучындайт:

—Туулу јеристиҥ ар-бӱткениниҥ ле ай-кӱниниҥ айалгаларында бистиҥ аймакта малдыҥ кыштузы туку  сегис айга чыгара ӧдӱп јат деп айдарга јараар. Быјыл кыштаҥ арткан јылдарда ла чылап ок, коомой эмес чыгып јадырыс деп темдектеп турум. Бӱгӱнги кӱнде јурт ээлемниҥ ишчилери малдыҥ тын тоозын астатпаска, олорды азыралла толо јеткилдеерге кичеенип иштеп турулар. Јурт јаткандар быјыл бастыра 50964 тын мал-аш  кыштадып јат. Олордыҥ тоозында 30704 уй-мал, 44344 кой-эчки, 16503 јылкы мал ла 7615 аҥ бар.

Кышка азырал толо кеминде белетелген болгон. Фермер ле крестьян ӧмӧликтер 24,8 муҥ тонна ӧлӧҥ лӧ 13,3 муҥ тонна сенаж тургускандар. Ӧскӧ јерлердеҥ азыралды база садып аладыс. Туку кӱстеҥ ала 0,5 тонна ӧлӧҥ, 0,1 тонна сенаж, 1,7 тонна аш ла 1 тонна концентрат тартылган. Јурт ээлемде уур-кӱч ле чочыдулу айалгалар болбозын деп, Алтайдагы ченелтелер ӧткӱрер ээлемде 4000 тоннага шыдар артыкташкан сенаж белетелген.

Беш-Ӧзӧк, Шыргайты ла Барагаш јанындагы турлуларда иштеп турган фермерлер мал-ажын тургуза азырап ла одорго чыгарып кыштадып јадылар. Аймактыҥ администрациязыныҥ јурт ээлем аайынча башкартузы сӱттеҥ аш-курсак белетеп, јербойыныҥ эл-јонын оныла толо  јеткилдеерин јаантайын бойыныҥ ајарузында тудат. Сӱттеҥир укту уйларды бисте Кумалыр јуртта  Лариса Егоровна Идубалинаныҥ, Чичке-Чаргыда Алексей Владимирович Гуренковтыҥ, Эдуард Анатольевич  Бельбековтыҥ, Шыргайтыда Л. И. Таркрашеваныҥ башкарып турган ӧмӧликтери тудуп јат. Уйлар саар фермалар анайда ок  Мыйту јуртта «Семинский» ООО-до ло Арбайты јуртта  «Најылык» деген ООО-до бар.

Ӧрӧги адалган ээлемдерде саап турган уйлар јакшы кичеемелде турат. Олорго кӱндӱк нормала 8-1 килограмм ӧлӧҥ, 25-30 килограмм моноазырал ла 3-4 килограмм колыштырылган азырал берилет. «Семинский» ООО-ныҥ ишчилери  бир уйдаҥ кӱнине орто тооло 11 килограмм сӱт саап алат. Бӱгӱнги кӱнде мӧрӧйдӧ Л. Е. Идубалинаныҥ крестьян ээлеми озолойт. Саап турган уйлар тудуп турган ӧмӧликтер  сӱдин Чаргыдагы сарју ла сыр эдер заводко табыштырат. Мыйтуныҥ фермерлери сӱдин дезе Алтайский крайга апарып садат.

Бис бу јуукта  Чичке-Чаргыдагы јурт јеезениҥ крестьян (фермер) ээлемдеринде болуп, олордыҥ ижи-тожын шиҥжӱлеп кӧргӧнис. Олордыҥ турлуларында кышту јакшы ӧдӱп јат деген шӱӱлтеге келдис. Темдектезе, Алексей Гуренковтыҥ таҥынаҥ ээлеминде 303 тын јоон мал, ол тоодо 141 тын уй, 110 тын јылкы мал ла 46 бее кыштайт. Фермерлер кыштадып јаткан малын  ӧлӧҥлӧ, сенажла, комбиазыралла азырап јадылар. Турлуларда азырал јеткил. Мында кӱртелген ле туйукталган јолдор јок. Эдуард Бельбековтыҥ ээлеминде тургуза ӧйдӧ 204 тын јоон мал кыштап јат, ол тоодо 93 уй, 277 кой, 140 тын јылкы, 70 бее ле 232 тӧрӧӧр койлор бар. Олор мал-аштаҥ коромјы јок кыштап јадылар. Василий Яныканов башкарып турган ээлеминде 76 тын јоон мал, ол тоодо 56 уй, 232 кой, 92 тын јылкы, 40 бее ле 205 тӧрӧӧр койлор тудат. Бу фермерлер база арга-чыдалы јеткенче кичеенип иштеп јадылар.

Эдуард Бельбековто болорыста, ол быјылгы кышту керегинде мынайда куучындаган: «Бисте јаан уур-кӱчтер јок. Эмдиге јетире алдырышпаганыста, узун мойынду кышты, байла, ӧҥ чыгарыс. Азырал једип јат. Уйлар кочкор айдаҥ ала тӧрӧп баштаган. Тургуза ӧйдӧ  саап турган уйлардыҥ тоозы дезе тӧртӧн ӱч. Олордоҥ кӱнине орто тооло 350-400 литр сӱт саалат. Сӱтти Арбайтыга јетирип, И. П. Федоровтыҥ таҥынаҥ предприятиезине табыштырадыс. Јайгыда чыҥдый ла јакшы азырал белетеп алары бистиҥ ижисте баштапкы јерлердиҥ бирӱзинде туруп јат. Эмди оны белетеери јаҥы технологияларла ӧдӧт.

Кыш ӧйинде сенажты азыралга элбеде тузаланып турубыс. Сенажтаҥ кандый да таштанчылар артпай турганы иште јарамыкту айалгалар тӧзӧйт. Бис 2018 јылда  симментал укту 27 саар уй садып алганыс. Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы оныҥ чыгымын биске кайра јандырып берген. Бу ук бистиҥ јердиҥ айалгаларына бачым ла јакшы темигип турганын темдектеерге турум. Симментал укту уйлардыҥ продуктивнозы анайда ок бийик болуп јат. Олор ай-кӱнниҥ соок айалгазына сӱрекей чыдамкай мал.

Јурт ээлемде иштеген улустыҥ кӧрӱм-турумынаҥ, олордыҥ эрчиминеҥ, ишке беринген кӱӱн-табынаҥ кӧп неме камаанду болгонын бастыра башкараачылар јакшы билер. Бу суракка мен акту бойым јаан учур берип јадырым. Иштеп турган ӧмӧлигисти нак деп айдарга јараар. Бисте јалку улус јок. Олорго ишјалды ӧйинде тӧлӧп турубыс. Јаскыда кыра ижи башталып, иш билдирлӱ кӧптӧзӧ, тууразынаҥ ӱзеери улус јалдап аларга келижет.  Јурт јерде ол јогынаҥ кайдаҥ болзын эди. Бистиҥ ишчилерис «Уйдыҥ сӱди — тилинде» деген кеп сӧсти јакшы билер. Тулаан айдыҥ тал-ортозы ӧдӧ берди. Кыш удабас тӱгенип, јылулар келер. Айдарда, быјылгы кыштуны јакшы ӧдӱп чыктыбыс деп айдарга јараар».

Барагашта јурт ээлемниҥ «Барагаш» деген кооперативин канча јылдарга улай  Альберт Михайлович Мундусов билгир башкарат. Оныҥ кооперативинде тургуза ӧйдӧ он беш кижи иштеп јат. Олор Байтор ӧзӧктӧ абердин-ангосс укту эттеҥир мал ӧскӱрип јадылар. Кооперативте анайда ок 130 тын јылкы ла 250 тын аҥ бар. Кӱскиде бери кӧп јылдарга ӧзӧр ӧлӧҥ, сула, тус јеткилинче тартылган.

Барагаштагы јурт јеезеде ӧскӧ крестьян-фермер ээлемдер база бар. В. И. Кусковтыҥ, Ю. Н. Таркрашеваныҥ, Ч. П. Котченконыҥ Е. Н. Каньшинаныҥ башкарып турган ӧмӧликтери база јакшы кыштап јадылар. Шыргайтыда  Ш. Н. Шагаевке, И. А. Шагаевке, Э. В. Чалчиковко, А. В. Ойношевке ле  В. Н. Мендешевке баштаткан фермерлер база кӧрӱмјилӱ иштеп јадылар. Олордыҥ мал-ажынаҥ јаан чыгым јок. Тургуза ӧйдӧ аймактыҥ јурт ээлеминде јаскы иштер табынча башталып, араайынаҥ кӧндӱге берди. Бу биске база каруулу ӧй болуп јат. Бистиҥ фермерлеристи иштеҥкей улус деп темдектеер керек.

П. КАБАР
Э. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары