Алтайдын Чолмоны

Чеметтеҥ эмдегенче, чеберленгени торт болор…

22.03.2021

Эртен, тулаан айдыҥ 24-чи кӱнинде, Чемет оорула тартыжарыныҥ бастырателекейлик кӱни темдектелер. Јылдыҥ ла тулаан айдыҥ 10-чы кӱнинеҥ ала кандык айдыҥ 10-чы кӱнине јетире чемет оорула тартыжарыныҥ текшироссиялык айлыгы ӧдӧт. Узак ӧйдиҥ туркунына чемет «јоктулардыҥ» оорузы деп айдылган. Орус классиктердиҥ бичимелдеринде чахоткала јокту студенттер ле тӱрмеде отурган улус ооруганы кӧргӱзилген. Бистиҥ де ӧйдӧ чемет ооруны арга-чыдалы кирелӱ баскын-тоскындардыҥ, наркомандардыҥ јоболы деп айдыжат. Бӱгӱнги кӱнде чемет оорула јаан да, јаш та, аргалу-чакту да, јокту-јойу да улус оорыырынаҥ айабас. Јаан јеткерлӱ чемет оорунаҥ канайып чеберленер? Бу ла оноҥ до ӧскӧ сурактардыҥ каруузын бис 25 јыл стажту, Алтай Республиканыҥ «Чемет оорула тартыжар диспансериниҥ» терапевт бӧлӱгиниҥ јааны врач-фтизиатр Татьяна ТКАЧТАҤ угарыс.

Ир Клара

Республика телекейдиҥ ӱч катап чемпионын уткыды

Алтай Республиканыҥ гран-кыйузында јииттер ортодо биатлон аайынча телекейдиҥ ӱч катап чемпионы, эл университеттиҥ ӱренеечизи Денис Иродовты республиканыҥ башкарузыныҥ, Эл Курултайдыҥ, каланыҥ мэриязыныҥ, эл университеттиҥ  чыгартулу улузы, спортчылар ла тӧрӧӧн-туугандары уткудылар.

—Татьяна Маратовна, озо ло баштап чемет оору керегинде айдып берзегер?

—Чемет оору палочка Коха деп бактериядаҥ башталат:  1882 јылдыҥ тулаан айыныҥ 24-чи  кӱнинде немец укту билимчи Роберт Кох чемет ооруныҥ микробторын тапканы керегинде угузу эткен. Шак оныҥ учун ол билимчиниҥ адыла «палочка Коха» деп адалган. Ол бактериялар табылганыныҥ кийнинеҥ чемет оорула тартыжу башталып, муҥдар тоолу улустыҥ тыны аргадалган. Чемет оорула тартыжарыныҥ сӱр-темдеги  (эмблемазы) – ак чечек, ромашка. Ак чечек ару ӧкпӧни, ару тынышты керелегени болуп јат. Бу јеткерлӱ оору-јоболло тартыжу телекейде 19-чы  чактыҥ учкары ла 20-чи чактыҥ башталганында ичкери јолын алынган.

Эҥ ле баштап Женевада јииттер оромдорло ак чечектерле кееркедилген щиттерлӱ баскан. Чаазыннаҥ белетеген ак чечектерди эрчимдӱ таркадып, јуулган акча-манатты чемет оорулу улуска болуш эдип берген.

21-чи де  чакта кажы ла кижи чеметтеҥ оорыыр аргалу. Куучындажып турар тушта јӧдӱлдезе, чичкирзе, бактериялар кейде ле тоозында артып, кижинеҥ кижиге југужардаҥ айабас. Онойдо ок оору кижиниҥ тудунган-кабынган немелери ажыра база југужар. Кохтыҥ палочкалары чыкту, серӱӱн јерлерде узак ӧйгӧ тирӱ артат. Југуш, ачык бӱдӱмдӱ оору бир кижи бойыныҥ јоболын 10-15 кижиге таркадар аргалу.

—Алтай Республикада чеметле тартыжар айлык јарлалган, оныҥ учуры кандый?

—Бу јеткерлӱ оору-јоболло тартыжар айлыктыҥ учуры – калык-јон бу ооруга ајару эдип, каршузын оҥдоп, профилактикалык шиҥдешти ӧйинде ӧдӱп, су-кадыгын чеберлеп јӱреринде. Онойдо ок чемет оору јоголбогон, оныла оноҥ ары тартыжары улалат. Кыйалта јогынаҥ јылдыҥ ла  флюорография-шиҥжӱни ӧдӧри — ол эмчилер тегин јерге тапкан неме  эмес. Чемет оору илезине эртеледе чыгарылза, бу ооруны ӧйинде эмдеп алар арга бар.

—Тургуза ӧйдӧ  чемет ооруныҥ статистиказы кандый?

—Су-кадыкты корыыры аайынча  бастырателекейлик биригӱниҥ јетиргениле, тургуза ӧйдӧ телекейде јылдыҥ сайын 10 миллионноҥ ажыра улус  чемет оорула оорыйт, 2 миллионго јуугы божоп јат. Россияныҥ федерал округтары ортодо  чемет оорула баштапкы јерде Сибирьдеги федерал округ. Сибирьде бу ооруга эҥ ле кӧп алдырган ла божогон  улустыҥ тоозы Тыва Республикада. Алтай Республикада ла текши ороон ичинде калганчы јылдарда чеметле оорыгандардыҥ тоозы астайт. Чемет  оорулу улус ончозы  эмчиликте  учётто деп бӱдӱмји база јок. Нениҥ учун дезе кезик улус чемет ооруны кижи соокко алдырган ооруга тӱҥейлеп,  оорыганын узак ӧйгӧ билбей, эмчиликке баштанбай  јат. Кезиктери билип те турза, эмденеринеҥ качып јат. Калганчы ӧйдӧ бистиҥ талага коштой јаткан Алтай крайдаҥ, онойдо ок ӧскӧ дӧ јерлердеҥ чемет оорулу  улус келери кӧптӧйт. Јылдыҥ сайын бери чемет оорулу 40-50 кижи  келет. Јайдыҥ ӧйинде турбазаларда каруулчыктар, айак-казан јунаачылар болуп, база мал-аш кӱдер турлуларда иштегилейт.

Республикада чемет ооруныҥ эмчилигинде учётто тургандардыҥ тоозы — 298 кижи. Эҥ ле кӧп Чой аймакта (орто тооло 100 муҥ эл-јонго )  — 295,8 (17 кижи), экинчи јерде Турачак аймак —267,6 (23 кижи), ӱчинчи јерде Оҥдой аймак — 266,8 (26 кижи). Ӧткӧн 2020 јылда чемет оорула оорыгандардыҥ тоозы, 2019 јылга кӧрӧ, республиканыҥ ӱч аймагында кӧптӧгӧн: Оҥдой, Кан-Оозы, Улаган аймактарда ла Горно-Алтайск калада. Баштапкы јерде (100 муҥ эл-јонго келиштирте)  Оҥдой аймак — 49,2, экинчи јерде Горно-Алтайск   кала — 43,9, ӱчинчи  јерде Улаган аймак — 42,9. Арткан јети аймакта оорыгандардыҥ тоозы, оноҥ озо јылга кӧрӧ, астаган. 2020 јылда чемет оорунаҥ 18 кижи божогон.

Је калганчы јылдарда оорыган улустыҥ тоозы бир эмеш астаган да болзо, эмчилерди чочыдулу айалга токынатпайт. Нениҥ учун дезе оорыгандардыҥ тоозында – оорузын јаанадып салган ла эм-тус болушпас бӱдӱмдӱ оорулу улус илезине чыгарылат. Оныҥ шылтактары эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми уйадаганында, улус иштеер иш јок болгонында, акча-манат једишпей турганында ла баскын-тоскындардыҥ тоозы кӧптӧгӧнинде. Онойдо ок ачу ашка јайылып, шиҥдешти ӧйинде ӧтпӧй тургандарында. Калганчы ӧйдӧ Россияда, јер-телекейде, онойдо ок бистиҥ де республикада чемет ооруныҥ узак ӧйгӧ эмделип турган турумкай бӱдӱми кӧптӧп туру. Оны орустап  «множественная лекарственная устойчивость», «широкая лекарственная устойчивость» деп айдып јат. Бистиҥ јерде мындый оорулу улус кӧптӧп турганыныҥ шылтагы – улустыҥ јакшы эмденбей, ары-бери јошкындап, эмденижин ӱскенинде. Мынызы сӱреен чочыдулу айалга. Јаҥы ла илезине чыгарылган ооруныҥ эм-тус болужып, эмденетен ӧйи 6-8 ай болзо, турумкай бӱдӱмдӱ ооруны эмдеериниҥ ӧйи  18-20 айга једет. Бу каршулу оору-јоболдоҥ эмденбезе, оору улус тӱрген божойт.

—Ыраак јурттарда јадып турган улуста   флюорография ӧдӧр аргазы јок болгонынаҥ улам оорузы јаанап турган болор бо?

—Јок, карын да, ыраак јурттардыҥ улузы шиҥжӱни јылдыҥ ла ӧдӧт. Бистиҥ флюорографту кӧлӱк ыраак Балыкчы, Јазулу, Белажу, Тожоҥты, о. ӧ јурттарга једип, ончо улуска текши шиҥжӱни ӧткӱрет. Оорузы јаанаган улус кӧп сабазында аймактардыҥ тӧс јурттарынаҥ ла тӧс каладаҥ табылат.

—Кандый улус бу ооруга капшай алдырат?  

—Бу југуш оору каргандарды да, балдарды да ылгабайт. Ол сакыбаган јанынаҥ кайдаҥ ла табарар. Темдектезе, кижи оныла јондык транспортто, садуныҥ јерлеринде, ашканаларда југужар аргалу. Озо ло баштап: иммунитеди јабыс, ичеге-кардыныҥ оозында язва-балулу, јаҥы  ла бала тапкан ӱй кижи, диабеттӱ, ВИЧ оорулу, гормон алып турган ла аракычы, таҥкычы, оноҥ тӱрмеде отурган улус. Бистиҥ диспансерде чеметле оору улустыҥ 40 проценти — су-кадыгына каршулу јӱрӱм јӱрӱп тургандар. Калганчы ӧйлӧрдӧ ВИЧ-инфекциялу улус чеметле оорыыры база кӧптӧгӧн.

—Бир ле ӧйдӧ чемет оорула, ВИЧ-инфекцияла оорыган улус бистиҥ тергееде бар ба ?

—Бистиҥ тергееде 2020 јылда чемет оору јаҥы илелелген 9 кижиде ВИЧ-инфекция табылган. Текши тоозы 42 кижи.

—Чемет оору јаҥыс ла ӧкпӧдӧ болот бо?

—90 процент учуралда чемет кижиниҥ ӧкпӧзине табарат. Је Кохтыҥ палочказы тырмактардаҥ ла чачтаҥ ӧскӧ бастыра органдарга табарат. Анчада ла кижиниҥ ӱйе-сӧӧгин, бӧӧрӧктӧрин, эт-терезинде учуралдар кӧп болот. Ӱйе-сӧӧктӧги чеметти шиҥдеп табарына кӧп ӧй ӧдӧт. Оныҥ учун кӧп сабазында диагноз чемет сӧӧктӧрин јип салган тушта тургузылат. Онызы коркышту ачымчылу.

—Чеметтеҥ эмденер кандый эп-аргалар бар ?

—Эрте јаан эмес бӱдӱминде эмденип баштаары.Эҥ болушту, тузалу деген «Тубазид», «Рифампицин» деген эмдердиҥ «кӱчи» турумкай бӱдӱмдӱ чемет ооруныҥ микробторына јетпей барат. Оныҥ учун бу учуралда ооруны эмдеерге баалу-чуулу эмдер керек болуп јат. Шак бу эмдерди кӱнӱҥ ле кыйалтазы јогынаҥ јиир керек. Бойы керексинбей, јайым аракыдап, эмденбезе, ого кандый да эм-тус болушпас, оору-јобол уур-кӱч бӱдӱмине кӧчӧ берердеҥ маат јок. Каршулу бу ооруны алты айдыҥ туркунына ӱзӱктелтпей эмдезе, оны јазып алар арга бар. Је эмденбей база бергендердиҥ эмденижи – 2 јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына улалар аргалу эмезе эм-тус болушпас, оору хронический бӱдӱмине кӧчӧ берер. Новосибирсктиҥ чемет оорула тартыжар билим-шиҥжӱлик институды болужын хирургический эп-аргала јетирет. Су-кадыгын оноҥ ары Чамалдыҥ санаторийинде тыҥыдат.

—Оору улустыҥ јастыра санаа-шӱӱлтелери неде?

—Баштапкызында, оору улус јӧдӱл 2-3 неделениҥ туркунына астап, эдиниҥ изӱзи јабызай бергенде, «јазылдым, база эмденбезим» дешкилейт. Бу јастыра шӱӱлте! Нениҥ учун дезе эмдениш, ас ла дезе, алты айга улалат. Эмденишти эрте, толо кеминде ӧтпӧзӧ, оору јаанап, эм-тус болушпас ӧйине кӧчӧ берер. Экинчизи, јаан калаларда эмденер керек, ондо ооруны тӱрген эмдеп ийер дегени база јастыра шӱӱлте. Ончо эм-тус кайда ла тӱҥей. Ӱчинчизи, «ӧлӧҥ-чӧплӧ эмденип албай» дегени база јастыра шӱӱлте болуп јат. Нениҥ учун дезе бу југуш оору, оныҥ бактерияларын јаҥыс ла антибиотиктерле эмдеп, јоголтып јат. Тӧртинчизи, кезик улус «эмчилерге бӱтпей јадым, менде ондый оору јок» деп айдыжат. Бистиҥ эмчиликте ченемели јаан врачтар иштейт. Рентгенле, лабораторияларда шиҥделип тургузылган диагнозын бир врач эмес, бир канча эмчи специалисттердеҥ турган комиссия чокум тургузып јат.

—Флюорографияны канча јаштудаҥ ала ӧдӧргӧ јараар?

—Флюорография шиҥжӱни 15 јаштудаҥ ала ӧдӧргӧ јараар. Бир јаштаҥ јети јашка јетире туберкулиндиагностика, 8-14 јашка јетире диаскинтест ӧткӱрилет.

—Чемет оорунаҥ канай чеберленер?

—Чыҥдыйы јакшы, јӱзӱн-јӱӱр витаминдӱ курсакла ӧйинде ажанары, спортло  тазыктырынары ла соокко  бойын темиктирери. Анайда ок ӧйинде иштеп ле ӧйинде амыраар керек. Чыкту бӧслӧ, эм-тус кошкон суула ончо тоозын-тобыракты улай ла арчып, уйуктаар алдында кыбарды улай ла ару кейле соктыртып турар керек.  Кӧп улус јуулган јерде, кӧп улусту кӧлӱктиҥ ичинде јӧдӱлдеп турган улустыҥ јанына јууктабас керек. Бойыгар оорып турган болзогор, оозыгарды јабып,  улуска јууктабагар. Ару кейле тынып, кӱн тийип турза, тышкары јӱрери тузалу. Карагай агаштаҥ таркап турган   фитонцидтер ле кӱнниҥ чогы Кохтыҥ палочказын ӧлтӱрет.

—Тулаан айдыҥ 24-чи кӱни врач-фтизиатрдыҥ байрамы, «Чемет оорула тартыжар диспансердиҥ»  ижи керегинде айдып берзегер?

—Туулу Алтайда чемет оорула тартыжар диспансер 1967 јылда тудулган. Мында  бистиҥ тергеениҥ канча јӱстер тоолу улузыныҥ тыны аргадалган деп айдарга јараар. Бу каршулу ооруны јеҥерге, јалтанбас, турумкай эмчилер иштегилейт деп айтсам, јастыра болбос. Мында ченемели јаан кӧп тоолу врачтар, медишчилер таскамал алынып иштегендер. Диспансерде баштап иштеген улустаҥ эзен-амыр арткан врачтардыҥ тоозында быјыл 90 јажын темдектеер, узак јылдардыҥ туркунына диспансердиҥ јааны болуп иштеген Раиса Ильинична Берегошева. Оны ээчий јаан тоомјылу, эмди амыралтада врач-рентгенолог Роза Аргаевна Иркитова,  врач-фтизиатрлар Галина Ивановна Лозина, Евдокия Васильевна Черепанова. Ӧткӧн јылда ак-јарыктаҥ ырааган, 48 јыл стажту, ченемели јаан врач Валентина Садаковна Тадинова. Эмдиге јетире «јуучыл постын» таштабаган јаан јашту, тоомјылу врачтардыҥ тоозында Мария Сюнеровна Матина, Екатерина Борисовна Сабашкина, Элла Танзиновна Чугина, Лариса Анатольевна Итушева, Клара Янгаровна Арбаева, Сергей Александрович Дамер, Надежда Григорьевна Качкинова ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Јиит врачтар база бар. Эмчиниҥ јеҥил эмес  јолын талдап,  фтизиатрияга келген улус Игорь Матыев, Роза Ташмаматова, Карина Ярных. Тургуза ӧйдӧ диспансердиҥ јааны болуп ченемелдӱ врач Александр Владимирович Хряпенков иштейт.

Диспансерде 90 орын-јер бар.  Мындый бӱдӱмдӱ оорулу улус эмди ару, јараш ла эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келиштире чынык јазалган тура-корпуста јадып эмденет. Кажы ла этажта јаан, элбек ле ӧҥдӱ телевизорлор, шахматтар бар, амыраарына эптӱ ӧскӧ дӧ јерлер јазалган. Медишчилерге  бу оору југушпазын деп, јаҥы приточно-вытяжной вентиляция тургузылган. Онойдо ок бу јуук ӧйлӧрдӧ  Чамал аймакта балдардыҥ чеметле тартыжар санаторийи республикан диспансердиҥ бӧлӱги болуп калган. Мында 60 орын-јер бар. Анда оору улустыҥ балдары ла баркалары ла мантузы кызарып јаанаган балдар эмденет.

—Татьяна Маратовна, адакыда бистиҥ кычыраачыларга нени кӱӱнзееригер?

—Озо ло баштап ончозына су-кадык кӱӱнзеп јадым. Ајарыҥкай болугар! Јанарда јаткан (келген таныш эмес кижи)  улус оору болордоҥ айабас. Флюорографиялык шиҥдешке кыйалтазы јогынаҥ ла тӱрген аткарар керек!

Слердиҥ су-кадыгар – слердиҥ бойоордыҥ колыгарда!

Эмилчи САНИНА куучындашкан

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы