Алтайдын Чолмоны

Оҥдой аймактыҥ школдорында изӱ курсакла азыраш

22.03.2021

Эрчимдӱ, су-кадык јӱрӱм јӱрерге кажы ла кижиге чыҥдый ла ӧйинде ажанар керек. Бу суракта анчада ла јаан ајару эди-каны ӧзӱп, тыҥып јаткан јаш ӱйеге, школдыҥ балдарына эдилет. Ого орооныстыҥ президентиниҥ 1-4 класстардыҥ ӱренчиктерин ӧткӧн јылдаҥ ала изӱ аш-курсакла акча тӧлӧттирбезинеҥ азыраары керегинде јакылтазы сӱрекей јарамыкту болгон. Бу јуукта Оҥдой аймакта болуп, оныҥ школдорында балдарды канайып азырап турганыла таныштыбыс.

Аймак башкартузыныҥ ӱредӱлик бӧлӱгиниҥ јааны  Инна Тенгерекова бу сурак аайынча мынайда јетирди:

—Бистиҥ аймакта 24 школ иштеп јат. Олордыҥ 23-зинде балдарды изӱ курсакла азырайдылар.  Эҥирги школдыҥ ӱренчиктерин изӱ курсакла азыраары јанынаҥ кажы ла ӱренчиктиҥ кӱӱн-санаазын угуп, ондо андый јеткилдеш тӧзӧбӧс деп јӧптӧлгӧн. Ӱзеери ондо балдар башка-башка аайыла ӱренет: кемизи де очный, кемизи де заочный.

Ончого јуук школдор азырашты бойлоры тӧзӧп ӧткӱрет, кажызында ла бойыныҥ пищеблогы бар.  Јуукта ӱч школдыҥ пищеблогында јаан јазашту иштер ӧткӱрилген. Боочы ла Алтыгы Талду јурттарда пищеблоктор јаанадылган. Кеҥиде јазалган пищеблок таҥынаҥ турада турат. Ол балдардыҥ садына ла школго аш-курсак белетейт. Онойдо ок ӱредӱлик тӧзӧлмӧлӧристиҥ кӧбизине технологиялык јазалдар алылган (сооткыштар, курсак азар плиталар, айак-казан ла оноҥ до ӧскӧзи). Айдарда, текши аймакта бу сурак аайынча айалга јакшы деп айдар керек.

Бӱгӱнги кӱнде аймак ичинде школдордо балдарды эбирилип турар бир тӱҥей меню аайынча азырайдылар. Мынаҥ озо оны кажы ла школ бойы тургузып туратан. Эки јыл кайра дезе бис бирлик менюга келдибис. Балдардыҥ ончо садтарында бир тӱҥей меню,  баштамы класстарда бир меню, орто класстардыҥ ла јаан класстардыҥ балдары база бир меню аайынча ажанат. Аймактыҥ школдорында тӧрт интернат бар. Олордо балдар база бир тӱҥей эдип азыралат. Бирлик меню кажы ла јылдыҥ бажында Роспотребшиҥжӱле кожо јӧптӧлӧт.

Президенттиҥ јакааны аайынча 1-4 класстардыҥ ӱренчиктери акча тӧлӧбӧзинеҥ ажанып јат. Су-кадыгыныҥ айалгаларынаҥ улам аргалары кирелӱ балдарга изӱ азыраш эки катап тӧзӧлгӧн. Меню кажы ла кӱн кӧстиҥ алдында, бисте ада-энелердиҥ ширтӱзи бар. Олор дезе ашканага бир канча ӧйдӧҥ келип, аш-курсактаҥ амзап, ол аайынча бойыныҥ шӱӱлтелерин, кӱӱнземелдерин айдып, бичип саладылар.

Оҥдой јурттыҥ школына дезе 300 муҥ салковойго  аш-курсакла иштеерине керектӱ јазалдар алылган. Аймактыҥ эҥ ле јаан деген бу школында балдарды азыраары таҥынаҥ аргачыныҥ колына берилген. Школдыҥ эки туразында 1300 кире бала ӱренип јат. Оныҥ ашканазында тегин ӱренчиктерге ӱзеери кадеттер, 5-чи ле 6-чы класстардыҥ балдары,  ажанадылар. Кадеттерди, тегин ӱренчиктерге кӧрӧ, кӧп катап азыраар јаҥду. Онойдо ок школыстагы интернатта јадып турган балдар (текши аймак ичинеҥ келип, Балдардыҥ санат школында ӱренип турган јайалталу балдар) база ончозы бу ашканада ажанадылар.

Аймактыҥ эҥ ле јаан школында балдарды азыраарында аймактыҥ башкартузыла јӧптӧжӱ аайынча таҥынаҥ аргачы Ирина Сарбашева иштейт. Мынаҥ озо ол школдыҥ ашканазын башкарып, 2015 јылдаҥ ала иштеген эмтир. Ирина Маймановна бойыныҥ ижин сӱӱп, чыҥдый бӱдӱрип турганы, ак-чек ле каруулу ишчи болгоны оныҥ толо куучынынаҥ билдирет: «Оогош класстардыҥ балдарын акча тӧлӧттирбезинеҥ азырашка кӧчӱрериле баштап тарый болотон аайлашпастарды эмди ӧдӱп чыктыс, ижис кӧндӱге берди. Јылдыҥ бажында балдарды азыраар акчага база эмеш кожулта болгон. Акча тӧлӧбӧй ажанып турган балдарды азыраарга кӱнине чыгарылып турган акча сегизен салковойдоҥ ажа берген. Оору балдардыҥ акчазы база кӧптӧгӧн. Темдектезе, аймак балдардыҥ ажаныжына 1,5 да салковой акча кошсо, ол сӱрекей јакшы ла билдирлӱ јӧмӧлтӧ болот. Оогош балдарды акча тӧлӧттирбей азыраары ада-энелерге јаан арга, болуш болгонын кӧрӧдис ле олорло кожо сӱӱнедис.

Аймактыҥ башкартузыныҥ јӧмӧлтӧзиле балдарысты изӱ курсакла эки катап азырап ийер арга таптыс. Чокумдап айтса, бир кӱнде эки бӱдӱм изӱ курсак азадыс. Балдардыҥ курсакка кӱӱни башка-башка болуп јат: кезик балдар балык сӱӱбес, кезиги рассольник ичпес. Оныҥ учун бир кӱнде эки башка курсак азадыс, кем де аштабазын деп. Онойдо ок, чаган айда кожулган акчаныҥ шылтузында, бис балдарга эм тургуза бирдеҥ берилип турган курсак берип ийер аргалу боло бердис. Ол балдарга сӱреен јарайт. Айылында ӱренип турган кенек балдардыҥ курсагын ада-энелер келип алып јат эмезе бис јетирип бередис.

Эл-јонды ашкарарында ончо неме 100 процентке јакшы болбой јат ине. Айылыҥда да билеҥе курсак ассаҥ, бирде јакшы, бирде келишпей турар. Је мениҥ ӧмӧлигимниҥ ишчилери ончозы ӱредӱлӱ, ченемелдӱ казан азаачылар деп айдар керек. Былтыр ӱч кижини ӱредип алганыс, оноҥ озо — тӧртӱзин. Ӧмӧлигисте 3-чи, 4-чи разрядту казан азаачылар бар. Быјыл база улус ӱредӱге аткарарыс. Ишчилерим бойыныҥ ижин сӱӱп јат. Бойым да ижимге каруулу кижи болорым, балдар канай ажанып турганын, олорго не јарап, не јарабай турганын јаантайын сурап турадым.

Школдыҥ директоры Светлана Григорьевнага кожо ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱжип, бой-бойысты оҥдожып, иштеп јӱргениске быйаным айдадым. Кандый ла болуп јат, је мынайып, ончобыс јакшы немени ӧрӧ кӧдӱрип, јаманды јаба базып иштезеес, бийик ӧзӱмдӱ болорыс деп чотойдым».

Светлана Маикова, Оҥдойдыҥ С. Т. Пекпеевтиҥ адыла адалган орто текшиӱредӱлӱ школыныҥ директоры: «Школдо ӱренип турган балдарыстыҥ тоозы бӱгӱнги кӱнде — 1273. 1-кы класстаҥ ала 9-чы класска јетире балдар, ас ла дезе, тӧрт параллельдеҥ ӱренип јат, кажызында ла одус кире ӱренчиктеҥ. Олор ончозы изӱ азырашла јеткилделет. Ӱренчиктеристиҥ ортозында кӧп балдарлу ла арга-чагы кирелӱ билелердеҥ, оору-јоболду да балдар бар. Оору балдарды школдо эки катап азырайдыс. Олордоҥ он јети бала айылда ӱренип те турган болзо, аш-курсакты база толо кеминде (эт, крупа, сарју, ӱс ле о. ӧ.) алып јат. Кадеттер ле интернаттыҥ балдары керегинде коллегаларым айдып салды. Олор база ончозы школдыҥ ашканазында ажанадылар. Балдарды изӱ курсакла азыраарында онойдо ок јаан камаанын јонјӱрӱмдик педагогтор, директордыҥ таскамал иш аайынча ордынчызы Айана Николаевна Бордомолова јетирет. Ада-энелерле колбуда иштейдис. Ашкананы башкарып турган Ирина Маймановна бойыныҥ ижин сӱрекей јакшы билер, ол меге база јаан болушчы.

Ээжилер аайынча 600 кире бала ӱренетен школыста бӱгӱнги кӱнде эки сменала бир муҥнаҥ ажыра бала ӱренет. Оноҥ улам олорго ӱзеери ӱредӱ, кружоктор, кандый бир керек-јарак ӧткӱрери кӱчке келижет — кыптар једишпей турат. Андый да болзо, ӧмӧ-јӧмӧ, албаданып иштеп, јаҥы школ тударын ончобыс энчикпей сакыйдыс».

Текши аймак ичинде изӱ курсакла азыраш керегинде оныҥ башкартузыныҥ ӱредӱлик бӧлӱгиниҥ специализи Римма Кантырова јетирет:

—Оҥдой аймактыҥ школдорында 2439 бала ӱренет, олордыҥ 2305-зи изӱ курсала јеткилделет,  арткан 134 бала школдо ажанбас кӱӱнин айткан.

Оҥдой аймакта текши тооло  оору 24 бала айылында ӱренет. Олор эки катап ажанар изӱ курсакла јеткилделет. Оору 12 бала дезе кезиктей келип ажанып турат. Изӱ курсак алып турган оору-јоболду балдардыҥ текши тоозы аймакта — 132. 270 баланыҥ ажаныжы учун ада-энелер толо кеминде тӧлӧйт, 1-4 класстыҥ балдары — 1480, олор акча тӧлӧбӧзинеҥ ажанат. 810 бала дезе 3-4 балалу, арга-чагы кирелӱ билелердеҥ, олор учун ада-энелери јеҥилтилген баала тӧлӧйт. 104 ӱренчигис 5 ле оноҥ кӧп балдарлу билелердеҥ, олор акча тӧлӧбӧзинеҥ ажанат. 820 ӱренчик кӧп балдарлу билелердеҥ, олор јеҥилтилген баала тӧлӧп ажанып јат. Быјыл айылдарында ӱренип турган оору балдарды азыраарына јербойыныҥ бюджединеҥ ӱзеери акча-манат чыгарылган. Быјылгы ӱредӱлик јылда балдарысты азыраарына федерал, тергеелик ле аймак бюджеттердеҥ текши тооло 20 млн 418 муҥ салковой акча чыгарылган.

Билимчилердиҥ ширтегениле, школдо изӱ курсак јип јӱрген балдардыҥ су-кадыгы да, ӱренер аргалары да бийик болот. Оҥдой аймактыҥ ӱредӱлигинде бу ээжини билип, ого јаан ајару эдедилер.

Э. КУДАЧИНА