Алтайдын Чолмоны

Јаан јашту улуска ајаруны тыҥыдар

25.03.2021

Тулаан айдыҥ 23-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Тӧргизиниҥ јууны ӧткӧн. Бу јуунда депутаттар коронавирус ооруныҥ ӧйинде јаан јашту улусты эм-тусла, социальный ууламјылу арткан да эп-аргаларла јӧмӧӧри јанынаҥ суракты шӱӱшкилеген. Алтай Республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министри Адар Сумин, су-кадыкты корыыры аайынча министрдиҥ ордынчызы Байрам Чурпанов бӱгӱнги айалга керегинде јетирӱ эттилер.

Адар Геннадьевичтиҥ айтканыла болзо, Алтай Республикада коронавирус ооруны јайылтпазы-кӧптӧтпӧзи јанынаҥ иш  билгир тӧзӧлгӧн лӧ «Мы вместе» деп оперативный штаб иштеп, јаан јашту улуска, «категория риска» деп бӧлӱкке кирген улуска болуш јетирилет. Ӧткӧн ӧй туркунына бу текшироссиялык акция-иш аайынча «Аш-курсакла болуш» деген  ӱлекер јӱрӱмде бӱдӱп, аш-курсактыҥ 21950 набор-бӱдӱми јаан јаштуларга јетирилген (пландалганынаҥ — 100%). 65 јаштаҥ ашкан ла болушты керексиген, арга-чыдалы чек јок 842 кижиге аш-курсакла болуш экинчи катап база эдилген. Эл-јонныҥ јонјӱрӱмдик јеткилдежи аайынча иштеп турган стационар бирликтерге Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ Резервный деген фондынаҥ 48377,9 муҥ салковой акча чыгарылган. Эл-јонныҥ јонјӱрӱмдик  корулажы аайынча иштеп турган улусты таҥынаҥ коруланар эдимдерле јеткилдеерге акча-манат Алтай Республиканыҥ бюджединеҥ чыгарылган.  Јаан јашту улуска ла «группа риска» деп бӧлӱкке кирип турган улуска пневмококковый инфекция оорунаҥ вакцина тургузары пландалган ла ӧткӱрилип јат. Медицинаныҥ учреждениелерине вакцина алылган.  Јажы јаан ла кенек улустыҥ ӱч интернадында, республикан психоневрологиялык интернатта бу иш чокым ӧткӱрилип јат. Эл-јонды јонјӱрӱмдик сурактар аайынча јӧмӧӧр учреждение-бирликтерде документтер контакт-туштажу јогынаҥ,  онлайн эп-аргала алылат.

«Демография» деп адалган тергеелик ӱлекер аайынча Алтай Республиканыҥ јеринде  јажы јаандаган улусты једимдӱ јӱрӱмле јеткилдеерге, «Јаан јашту ӱйе» деп программаныҥ паспорты шӱӱжилип јӧптӧлгӧн. Бу ӱлекерде јажы јаандаган улустыҥ јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедерине, су-кадыгын тыҥыдарына ууландырылган иштер темдектелген. Программаныҥ бӱдетен ӧйи 2024 јылга јетире болгоны ла бу иш  ведомство кеминде статус-атту болоры чокымдалган.

«Кажы ла јыл јаан јашту улус эмчиликтерде диспансеризация-шиҥдеш ӧдӱп, су-кадыгыныҥ аайын кӧрӱп јадылар. Бу иштиҥ уч-турултазына тайанып, кажы ла јыл јаан јаштулардыҥ су-кадыгыныҥ кемин јартаган мониторинг ӧткӱрер керек. Ол тужында јажы јаандаган улустыҥ текши айалгазын, су-кадыгыныҥ, ооруларыныҥ кемин билетен чокым тоолор болор» —деп, Адар Сумин темдектеген.

Байрам Чурпановтыҥ куучындаганыла болзо, тергеениҥ медициналык бирликтеринде бӱгӱн гериатрический 6 кабинет, гериатрический 10 орын иштеп јат. 2020 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 31-чи кӱнине јетире 45 кижи эмделген.

Бӱгӱнги кӱнге јетире «гериатрия» деп ууламјыла 11 врач-терапевт билгирлерин бийиктедерге ӱренген. Тергееде оору улусты эмдерле јеҥилтелерлӱ эп-аргала јеткилдеер программа аайынча иш ӧткӱрилип јат. Мындый улус эмдерди бӱгӱн аладылар.

Профильный комитеттиҥ јааны Алена Казанцева доклад-куучынында эл-јонныҥ су-кадыгын корыыры ла јонјӱрӱмдик  корулажы аайынча сурактар  јасактарга тӧзӧлгӧлӧнип, бийик некелтелӱ иштеер учурлу деп темдектеген. 2021 јылдыҥ экинчи јарымызында Эл Курултай «Демография» деп адалган национальный ӱлекердиҥ тергеелик бӧлӱктери болгон «Јаан јашту ӱйе», «Эл-јонды су-кадык јӱрӱмге јилбиркедер, су-кадык курсактыҥ учурын бийиктедер ле јаман кылык-јаҥдардаҥ айрыларына кычырар»  деп адалган тергеелик ӱлекерлердиҥ јӱрӱмде бӱдӱп турганын шиҥдеп кӧрӧр. «Јаан јаштуларга узак ла једимдӱ јӱрӱм јӱрерге айалгалар тӧзӧйтӧни, јаан јашту улус бой-бойыла колбулар тудуп, текши јилбилӱ керектер тӧзӧӧр аргалу болотоны — јаҥда отурган улустыҥ ижи болор учурлу» — деп, депутат  темдектеген. Анчада ла јаан некелте социальный ишчилерге, мындый улусла кӱнӱҥ ле иштеп турган улуска эдилер.

Оноҥ депутаттар тӧс докладчиктерге сурактар берген. Темдектезе, Аскар Тулебаев КТ-ны врачтыҥ направлениези јогынаҥ, акча тӧлӧп ӧдӧрин тӧзӧӧр арга бар ба деп јилбиркеген. Министрдиҥ ордынчызыныҥ айтканыла, андый арга тергееде бар. Мындый јеткилдешти компьютерный томографияныҥ Маймадагы «Взгляд» деген тӧс јери ӧткӱрип јат.

Депутат Дмитрий Софронов ковид оорула тартыжарына ӧткӧн бир јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына алынган ченемел  чокымдалып,  элбеде јарлалзын деп сураган. Адар Суминниҥ јетиргениле, ӧткӧн јылда бистиҥ тергее арткан да таргеелерле, ороонло кожо сӱреен кӱч ӧйди ӧдӱп чыккан. Мында билелер, бой-бойына јуук улус, айылдаштар, таныш-кӧрӱштер бой-бойына болужып, «дистанция-ыраакта»  да болзо, је болуш јетирер кӱӱн-тапту болгонын кӧргӱскен. Бӱгӱнги кӱнде коронавирус ооруныҥ каршузы чек јоголголок. Оныҥ учун балдары, баркалары јаан јашту улузын кичеезин, бу оорула југушпаска ла јаандарын југуштырбаска болуп,  профлактикалык некелтелерди бӱдӱрзин деп, ол кычырган.

Јуунда онойдо ок библиотекалардыҥ ижи керегинде сурак шӱӱжилген. Алтай Республиканыҥ культура аайынча министри Ольга Антарадонова куучынында тергееде библиотекалардыҥ ижиндеги бар сурактарды аҥылап темдектеген. Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ «Ороонныҥ библиотекаларыныҥ, библиотека-сетьтериниҥ 2030 јылга јетире иштейтен ле ӧзӱмге једетен стратегия-ууламјызы» деп јӧптӧп салган программазы аайынча ороонныҥ бастыра библиотекалары модернизация-солунта ӧдӧр учурлу. Кажы ла библиотеканыҥ ижине «цифровой технологиялар» деп оҥдомол келер керек.  Библиотекалык фондтор јаҥыс ла чаазынга салынган материалдарла эмес, је анайда ок бӱгӱнги кӱнде электрон бӱдӱмдӱ бичиктерле, документтерле база толтырылар учурлу. Стратегия-ууламјыныҥ бӧлӱктеринде библиотекалардыҥ электрон ижинде јаҥыс ла олор бойлоры эмес, је ол ок ӧйдӧ архивтердиҥ ле музейлердиҥ ижи база теҥ-тай барар учурлу. Арт-учында бирлик јетирӱлик площадка-јер тӧзӧлӧр учурлу деп, документте темдектелген.

Алтай Республикада бӱгӱн 158 библиотека иштеп турганын министр темдектеген. Бу библиотекалардыҥ ижин бириктирип турган деп,  координационный јерлерди адаар керек. Олор — М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотека, балдардыҥ республикан библиотеказы.
М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканы Алтай Республиканыҥ бичиктер аайынча палатазы, библиотека-депозитарий деп адаарга јараар. Ол арткан библиотекаларга иштеерге болужып, баштандырып, олорды јӧмӧп турганы учурлу.

Онойдо ок Ольга Антарадонова «Культура» деп национальный ӱлекер аайынча 2009 јылдаҥ ала 2019 јылга јетире Оҥдой аймактыҥ Јоло јуртында, Кош-Агаш аймактыҥ Жана-Аул јуртында, Майма аймактыҥ Суску јуртында, Чой аймактыҥ Паспаул јуртында, Шабалин аймактыҥ Јекјиек јуртында, Чамал аймактыҥ Ӱзнези јуртында модельный дейтен библиотекалар тӧзӧлгӧнин јетирди. Кош-Агаш ла Кӧксуу-Оозы јурттардыҥ аймак библиотекаларыныҥ јеринде баштапкы модельный бӱдӱмдер тӧзӧлгӧн. Текши фондторды алза, краевед документтердиҥ кеми муниципал библиотекаларда 16,4 процентке,  алтай тилдӱ бичиктердиҥ кеми текши тоолорло 60 процентке јеткен.

Ольга Антарадонованыҥ куучыныныҥ кийнинеҥ депутат Сергей Тимошенский: «Чаазындагы јетирӱлерди, бичиктерди кычырарына јилбӱӱ јоголып барааткан ӧйдӧ улустыҥ библиотекаларга барып турганы ла бичиктер кычырарга кӱӱни астап калган ба?» — деп сураган. Министрдиҥ айтканыла, мындый сурактар бар ла туруп јат, је государство ло библиотеканыҥ ишчилери олорды бӱдӱрерге чыҥдыйлу иштегилейт. Калганчы ӧйлӧрдӧ бичиктерге јилбӱӱ там ла тыҥып турганын темдектеер керек.

Онойдо ок депутаттар чек јоголып барааткан бичиктерди бистиҥ библиотекаларда электрон эп-аргала таап алар аргалар бар ба деп сураган. Угулган каруула болзо, бистиҥ тергееде иштеп турган библиотекалардыҥ кеми, јаан калалардыйына кӧрӧ, кичинек, је библиотекалардыҥ колбулары, сайттары ажыра мындый бичиктерди таап алар арга бар.

Депутат Александр Груздевтиҥ темдектегениле, библиотекада иштеп турган улустыҥ ишјалы јабыс,  оныҥ кемин кӧдӱрери јанынаҥ суракты шӱӱп кӧрӧр керек.

Јуунда «Алтын-Туу» бичик басманыҥ ижиниҥ сурагы база шӱӱжилген. Национальный политика ла эл-јонло колбулар аайынча тергеелик комитеттиҥ јааны Людмила Варванецтиҥ јетиргениле, 2018-2020 јылдарда «Алтын-Туу» бичик басма  художественный ла ӧскӧ дӧ 46 бичик кепке баскан. Ол тоодо 25 бичик — алтай тилле, 21 бичик — орус тилле. Анчада ла балдарга учурлай чыгарылып турган бичиктерге аҥылу ајару эдилип турганын темдектеер керек. Бичиктердиҥ тиражы 300-500 экземплярга једет. Кепке базылган бичиктер эл-јонго тӱрген једип, кычыраачыларла таныжарга эптӱ болзын деп, кажы ла тиражтыҥ 200 экземпляры М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекага берилет. Балдардыҥ јаҥы бичиктериниҥ 180 экземпляры балдардыҥ республикан библиотеказына аткарылат.   Кажы ла чыккан бичик кычыраачыларга тӱрген јетсин деп, бичик чыгартуныҥ ишчилери аймктарда эл-јонло туштажулар, презентациялар ӧткӱрет, авторлорло куучын-эрмектер тӧзӧгилейт.

Алтай бичиктер керегинде куучын ӧдӧрдӧ, спикер Артур Кохоев Л. В. Кокышевтиҥ јаҥыртылып чыккан бичигин кайдаҥ да табып болбогонын айткан. «Алтын-Туу» бичик басманыҥ јааны  Татьяна Николаевна Туденеваныҥ айтканыла, алтай классиктердиҥ бичиктери јаҥыдаҥ кепке базылып јат, је тиражы ас болгонынаҥ улам бу бичиктер улуска једишпейт. Артур Павлович бичиктер чыгарар ишке берилип турган акча-манаттыҥ кемин кӧптӧдӧри јанынаҥ суракты кыйалтазы јогынаҥ шӱӱп кӧрӧр керек деп тӱп-шӱӱлте этти. Онойдо ок бу суракла бойыныҥ шӱӱлтезин парламенттиҥ профильный комитединиҥ јааны Наталья Екеева база айткан.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы