Алтайдын Чолмоны

Кыймыктанган кижи кыр ажар

25.03.2021

Тергеебистиҥ ичиле чӧйилген Чуйдыҥ јолыныҥ чике ле ортозы киреде, оныҥ Оҥдой јуртла ӧткӧн ӱзӱгиниҥ сол јанында «Эко-двор» турат. Ондо кееркедип јазаган чеден ичинде устардыҥ јӱзӱн-башка ӧҥдӱ эдимдери јайылган ларектор, каарып быжырган эттиҥ амтанду јыды јайыла ары айылчыларын кычырып турат. Аймактыҥ тӧс јуртыныҥ чике ле ортозында «Сӱӱген» («Любимое») деген кафеге ары-бери ӧткӧндӧр кирип, изӱ чай ичип, амтанду аш-курсактаҥ ажанып алат. Бу адалган эки јерде ишти тӧзӧгӧн кижи — Максим БЕРЕКОВ. Кафеде ӱстӱ-јуулу лагманнаҥ јип, эрчимдӱ јиитле оныҥ аргачылык јолы керегинде куучындаштыбыс.

Максим бу ла Оҥдой јуртта 1987 јылда чыккан, мында ла школдо ӱренген. Оогоштоҥ ала ончо ло немеле бир эмештеҥ јилбиркеп, башка-башка ууламјылу кружокторго јӱрген. Андый да болзо, спорт ууламјы јеҥип, ол јеҥил атлетикала, чанала тазыктырынган. 11-чи класстыҥ кийнинде ӱредӱге кирер деген сурак ондо турбады. Нениҥ учун дезе школдо калганчы кӧдӱриҥилӱ эҥир ӧткӧн лӧ кийнинде тоолу кӱннеҥ оны черӱге апарган. Максим черӱчил молјузын Мурманский областьтыҥ Североморск калазындагы јуучыл-талайчы флотто бӱдӱрген.

Черӱдеҥ јанып келеле, ол тудум иштерде, пилорамада, каруулчык, Культура туразында ӱндер аайынча оператор болуп иштеген. Кажы ла иштеген јеринде ончо немениҥ аайын билип аларга, јакшы иштеерге јӱткийтен, ончозы ого јилбилӱ болотон.

2008 јылда Максим ӧрт ӧчӱреечи каруулга ишке кирген. Ол ортозынаҥ заочный аайыла СибАГС-ты ӱренип божоткон. Эм тургуза М. Береков ӧрт ӧчӱреечи частьта диспетчер болуп иштейт.

Ол ло ок ӧй киреде Максимниҥ аргачылык ижи араайынаҥ башталган.

—Энемле экӱ ле јатканыс. Ол рынокто садучы болуп иштеген. Бу ла куучындап келген ӧйлӧрдӧ ижи јок улуска эл-јонды ишле јеткилдеер службадаҥ бойыныҥ керегин ачарга јӧмӧлтӧ акча берип баштаган. Энемге болуш болзын деп, мен документтер белетеп, ол јӧмӧлтӧни алганыс. Ол аайынча иш башталарда, энем оорый берген. Оныҥ учун нӧкӧримле экӱ иштеп баштаганыс. Баштапкы ла ачканыс эҥирде иштеер «Баня» деген кафе болгон. Бир јылдаҥ ажыра иштейле, оны јабып салганыс. Эҥирги кафе тудуп иштеери меге јарабады, оныҥ шылтактарыныҥ бирӱзи — ол, байла, бистиҥ улустыҥ менталитеди.

2011 јылда кижи алып, биле тӧзӧгӧн тушта мен аргачылыкта эмеш кӧндӱгип калган болгом деп айдарга јараар. Онойып, эш-нӧкӧрим Иринала кожо Оҥдойдо кийим јунар јер ачтыбыс. Кичинек прачечныйыста кебистер, кийим-тудум јунганыс. Кийим јунар машинкаларды бис јонјӱрӱмдик корулаштыҥ јӧмӧлтӧзине бойыстыҥ бир канча акчабысты кожуп алганыс. Бу ижис ӱч јыл кире улалды. Оны эш-нӧкӧрим башкарган, мен дезе бойымныҥ текши ижимде иштеп, ого кӧлӱкле улустаҥ кийим-тудум тартып болушкам.

Бир ӧйдӧ Чике-Таманныҥ ажузында сувенирлер де садып тургам. Олорды јербойыныҥ устарынаҥ алатам. Туристтер анчада ла мӧш агаштыҥ такпайынаҥ эткен јалбак плиткаларды јилбиркеп алар болгон. Ол эдимдердеҥ кажы ла кижиге солун јуруктар кӧрӱнер, агаштыҥ јыды јытанар. Тургуза ӧйдӧ оны нениҥ де учун кем де этпей барды. Ол дезе эмди де суруда.

Алтайда туризм ӧзӱм алынып баштаарда, нӧкӧрисле кожо «база та нени де эдип кӧрӧр керек» деген санаала, 2017 јылда Оҥдойло ӧдӱп турган Чуйдыҥ јолында јайгы кафе ачтыс. «Эко-двор» деп адап алган кафебистиҥ јеринде беш ларек турган. Ого туристтер токтобой, иш јылбай турарда, јурт јеезениҥ јааны оны биске берип, нени-нени этсин деп айтты. Аргачылыктыҥ бу бӱдӱминде эҥ ле кӱч сурак электроотло колбулу. Нениҥ учун дезе ого јараду аларга документтерди табыштырып ийеле, айларла сакыыр керек…

Биске дезе беш ларекты бир уунда иштедер керек болгон. Јерлештерди кожо иштеерге кычыргам. Ончозы «иштеер керек» деп јӧпсинер, је кемизи де сӧстӧрдӧҥ ары болбоды. Олорды оҥдоор керек:  таҥынаҥ бойына иштеери чыгымдарлу, чочыдуларлу ла керек эмей. Је эдип кӧрбӧзӧ, керектиҥ бӱдер-бӱтпезин кем билип алар?

Бис бу ӱлекерди бӱдӱрерге тегин ле кредит, материалдар алып, бойыстыҥ ла арга-кӱчисле чеден, јабынты, јазашту иштер эткенис, суу ӧткӱргенис. Бир канча ларекто сувенирлер, бирӱзинде ичер суузындар, бирӱзинде шашлык быжырып сатканыс. Јакшы казан азаачы табып алганыс. «Эко-двордо» ончо неме јербойыныҥ эдимдери, эди, аш-курсагы болгон. Јол-јорыкта улуска не керек? Бир токтогондо, нени-нени јип, тыштанып, ол ортодо солун сувенирлер садып алар керек. Ырызыс тарткан ба эмезе бис јолдо јаҥыскан болгон учун ба, је туристтер биске сӱрекей кӧп келген. Кажы ла кӱн иш кайнаган. Ол јыл бис ӱч-тӧрт ай иштеп, бу кафеге чыгымдаган акчабысты бӧктӧп, ӱстине иштеп алганыс.

Иштеп алган акчабысты оноҥ ары иштедер санаала, онойдо ок казан азаачыбыс ишјалду болзын деп, Оҥдойдыҥ тӧс оромдорында шаурма садар ларек ачарга бодогоныс. Бу ла ӧйдӧ јуртыста «Любимое» деген кафениҥ ээлери биске келип, оны садып алзын деп сураган. Чокумдап айтса, кафениҥ туразы арендада, олор биске ондо ишке керектӱ јазалдарды садып алзын деген. Баазы дезе чике ле бистиҥ колыста болгон бош акчага турар болуп калган. Бу сурак аайынча шӱӱжип, керек канайып та барза, колыста јазалдар артып калар дейле, јӧпсинип ийгенис.

Мында бис бир эмеш јазашту иштер ӧткӱрип, бир канча јаҥы јазалдар алып, менюны јарандырганыс. Онойып, ол ло 2018 јылдыҥ сыгын айыныҥ бажында кафени иштедип ийгенис. Эл-јонды азыраар бӧлӱкте иштеер колдор јетпей турган эмтир. Иштеер кӱӱндӱ улус ас. Кезикте бойыс та иштеп турар болгоныс. Кафе јакшы иштеериниҥ јажыды амтанду аш-курсагында, ару-чек, эптӱ кыбында деп билип алдыбыс.

Эм тургуза база бир ууламјыда ишти баштап салгам. Ол — турбаза. Оныҥ јерин, тудар материалдарын база ла кредиттиҥ болужыла алып, кыжыла нӧкӧримле кожо агашла иштегенис. Ӧткӧн јылдыҥ тулаан айынаҥ ала тудум иштерди баштайла, јаан изӱ айдыҥ бажында баштапкы айылчыларысты уткудыс. Бӱгӱнги кӱнде бисте ондо ӱч турачак, мылча бар. Удабастаҥ чадыр айыл, ашкарынар тура тудуп ийерге пландайдыс. Келип турган туристтер Алтайда токтоп конор јакшы јерлер јок деп кородошкылайт. Олорго јылу туралар, јунунып алатан јер эптӱ болзын деп керек ине. Бис базабысты мынаҥ да ары јарандырып, турачактардыҥ ичине суу ӧткӱрип, душ, унитаз тургузарыс. Иштеер улусла сурак база кӱч турат.

Бу ууламјыда иштеп турган аргачыларды јаҥ јанынаҥ база да јӧмӧӧр керек деп чотойдым. Нениҥ учун дезе кандый бир грант-болуш берилип те турган болзо, оны јарлап ийген ӧйгӧ кӱӱнзеген улус нени-нени баштап эмезе јетире јазап, оны керелеген кандый бир окылу документ эттиртерге ӧйи јетпес. Документтер јазаарына сӱрекей кӧп ӧй барат. Оныҥ учун бу јанынаҥ эртеледе јетирӱлер болуп турган болзо, анчада ла ижин јаҥы баштаарга тургандарга эптӱ болор эди деп сананадым. Онойдо ок баштапкы да јыл болзо, аргачыларга јеҥилтелер, јартамалдар (ол ло каландар аайынча) эдилген болзо, артык, иш те ачык болор эди. Олор ижин ченеп кӧрӧр керек ине. Улуска јетирӱлер, билгирлер јетпей јат.

База бир нӧкӧримле Оҥдойдо фитнес-зал ачып алганыс. Бойым ондо тазыктыраачы болуп ийедим. Јерлештерис ары кӱӱнзеп келет. Оны јазап эдерге јаан кыпла, турала курч сурак болот. Эм тургуза ол меге кӧпјандай чӧлӧӧ ӧйди ӧткӱрер јер ошкош деп айдарга јараар. Је кийнинде оны да јарандырып, јакшы иштеер керек. Эл-јондо эди-канын тыҥыдар аргалар болор керек ине. Спорт кижиниҥ кӱӱн-табын да тыҥыдып јат.

***

Эрчимдӱ аргачы Максим Береков онойдо ок јурт Советтиҥ депутады болуп, јерлештериниҥ јӱрӱмин јарандырар, курч сурактарын аайлаштырар иштерде туружат. Ол кичӱ Тӧрӧлиниҥ патриоды: јииттер јаан калалар јаар таркабай, бойыныҥ јаткан јерлеринде артсын, олорго ӧзӱм берер керек; јурт јерлерде балдарды таскадарына ӱзеери ӱредӱниҥ башка-башка ууламјылары кӧп болор керек деп чотойт. Јиит аргачы эш-нӧкӧриле эки уул ла бир кызычак чыдадып јат.

Аймакта, јурт јерлерде ишјалдыҥ кеми ас учун, јииттер мында токтобой јат, олорго бир арга — ол бойыныҥ таҥынаҥ керегин ачары. Максим ӧткӧн јолын кӧрӱп, јииттерле бойыныҥ ченемелиле ӱлежип, бизнести канча кире эрте баштаза артык деп айдат. Онойдо ок ичкери барарга турган кижи билгирлерин јаантайын байыдар, тыҥыдар учурлу. Онойып, ол бойы аргачылардыҥ «Like Центр» деген тӧс јерине јӱрӱп, тузалу ӱредӱ алганына, куучындар укканына оныҥ јааны Светлана Конуновага быйанын јетирет. Аргачылык јолында јӧмӧӧчи болзо, ол кижини ууландырып, јӧмӧлтӧзиле болужып турар. Онойдо ок јиит аргачы гид, јонјӱрӱмдик аргачы болорына ӱренген. Ол эмди де неге-неге ӱренип ийер аргазын табып ийет ле бу суракта акча карамдабай, билгирлерге јӱткиир керек деп јӧп-сӱме берет.

Э. КУДАЧИНА