Алтайдын Чолмоны

«Эне болгоным — эҥ артык ла учурлу ижим»

05.04.2021

Јер-телекейде эҥ ле баалу дегени, ырыс дегени ол не? Бу суракка эл-јонныҥ кӧп сабазы, анчада ла эпши, эне улус «балдарым» деп каруу берер болбой. Чындап та, Алтай-Кудай кижини, тынар-тындуларды бала азырап, таскадып, ук-ӱйезин улалтсын деп јайаган. Ол — кижиниҥ јӱрӱминиҥ тӧс учуры…

Оныла коштой калганчы ӧйлӧрдӧ кӧп бала азыраганы телекейдиҥ ороондорында тоомјыда эмес болуп калды, текши кижилик андый билелерди каруузы јок то деп чотойт. Јӱрӱмдик айалгалары, арга-чагы бийик билелерде балдар јаҥжыкканы аайынча кӧп сабада ас болуп јат.

Бу суракта алтай албатыныҥ алдынаҥ бери келген кӧрӱм-шӱӱлтези, карын, чек башка. Бисте кӧп балдар азыраган билелер тоомјыда, «Кижи кижиле бай» деп кеп сӧзис айдат. Андый да болзо, 70-80-90 јылдарда  јерлештерис кӧп балдар азырабай барган деп билдирет. Ол окылу статистиканыҥ тоолоры эмес, ол кажыбыс ла карган энелеристиҥ ака-карындаштарын, бойыстыҥ кожо чыккандарысты кӧрӱп эткен шӱӱлте.

Је калганчы ӧйдӧ, чокумдап айтса, XXI чак башталганыла, бу айалга эмештеҥ кубулып барааткан деп сезилет. Канча кижи — ончо шӱӱлте де болзо, эмди кӧп балдар азыраган јиит келиндердӧӧн оморкоп, сӱӱнип, керек дезе кӱйӱнип те кӧрӧдис деп айтса, јӧпсинер эпшилер ас болбос болбой.

Јаан билезиле ырысту ондый эпшилердиҥ, эрке энелердиҥ бирӱзи Арина Алушкина керегинде бичимелисти бӱгӱн кычыраачыларыска јарлайдыс. Майман сӧӧктӱ  Арина, бойыныҥ ӧбӧкӧзиле Бардина, школдо јаркынду, омок, танылу кыстардыҥ бирӱзи болгон. Канча јыл ӧткӧн кийнинде ол ло бойы кеберкек, омок, кӧстӧри чокту, ачык-јарык болуп артыптыр. Эрмек-куучынысты ол бойы керегинде сурактаҥ баштайлы.

—Чыккан-ӧскӧн јерим бу ла Оҥдой аймактыҥ Кеҥи ле тӧс јурты (оныла бис Оҥдойдо тушташтыс). Баштап Оҥдойдо ӱренип, кийнинде 11 классты В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда божотком. Бийик ӱредӱни тергеебистиҥ университединде юридический факультетте ӱренип алгам. Оогоштоҥ ло ала, кайда да ӱрензем, кандый да ӱредӱ алзам, тӧрӧл јуртыма бурылып, мында ла иштеерим деп сананып јӱретем. Карын, анайып ла келишти. ГАГУ-да беш јыл ӱренип, тӧрӧл јуртыма јанып келеле, кижиге барып, иштей бергем.

Бӱгӱнги кӱнде аргачы болуп турган да болзом, текши ӱредӱм аайынча база иштейдим. Онойып, мен «ТеплоВодСервис» МУП-та юрист болуп, Оҥдойдыҥ эл-јонына оныла колбулу сурактарда акча тӧлӧттирбезинеҥ болуш јетиредим. Текши ижим аайынча дезе «Бизнес-Чагтур Кӧк бӧрӱ» деген фирманыҥ јааны болодым. Ӧмӧлигимде онноҥ кӧп кижи. Ижис бир канча ууламјылардаҥ турган. Онойып, бис таҥынаҥ аргачыларды бир јерге јууп, «Ойрот» деген рынок тӧзӧп, оны башкарып иштеп келгенистеҥ бери он беш јыл боло берди. Ондо таҥынаҥ тӧртӧн аргачы иштейт. Чындап, Оҥдойдогы бистиҥ рынок тергееде окылу керелелген сок јаҥыс рынок болуп јат. Јарымка, базарлар бар, рынок дезе јӱк мында. Онойдо ок бис туристический ууламјыда, коночылык јеткилдеште канча јылдардыҥ туркунына кеминде иштеп јадыбыс.

Башкараачы болгон кижи бойыныҥ ишчилерине ајарулу, килеҥкей болор керек деп чотойдым. Кылыгымла мен, байла, јымжак, јалакай кижи. Ӧмӧлигис ортодо бой-бойыс сӱрекей нак, оҥдожып, болужып јӱредис. Канча јылдардыҥ туркунына ишчилерим меге јуук улус, экинчи билем болуп калган. Кажы ла ишчим бойыныҥ ижине каруулу. Оныҥ да шылтузында мен беш баламды јаантайын ајаруда, узакка таштабай чыдададым.

—Билеҥ керегинде айдып, кӧп балдарды чыдадарыныҥ аҥылузы, јажыттары неде деп бодойдыҥ?

—Канай да ижимди сӱӱп турган болзом, балдарым, эне болгоным меге недеҥ де баалу. Эш-нӧкӧрим чапты сӧӧктӱ, ады Ойгор, тергеебистиҥ ичбойыныҥ керектери аайынча министерствозында калада иштейт. Ол јакшы ада, ончо балдарысты чуудаҥ ала менле теҥ-тай кӧрӱшкен. Ижиле колбой узакка да јӱре берерге келижип турган болзо, балдардыҥ чыккан кӱндерин, байрамдарды, албаданып, биледе ӧткӱрерге кичеенет.

Мениҥ јанымда јаантайынгы болушчыларым — ол энем Вера Янгиновна ла кайын энем Зинаида Таныевна. Онойдо ок тӧрӧӧн-тууган Оҥдой аймакта кӧп, таай-акалар, эје-сыйындар — ончобыс бой-бойыска болужып турадыс. Ого ӱзеери бистиҥ аймакта, кайда ла чылап ок болбой, јаан билелерге јакшы јӧмӧлтӧлӧр, ајару, болуш болот.

Јаан балабыс кыс, ады Эмилия. Эм тургуза ол Оҥдойдыҥ школында 9-чы класста ӱренет. Балдардыҥ ортозында јааны кыс болгоны јаан арга, ол меге оогошторын кӧрӱжерге болужат. Кызымла бис экӱ ӱӱре-јелелер, бар-јогысла ӱлежип јӱредис. Кезикте Эмилия да мени неге-неге ӱредип ийет. Ол Оҥдойдо бијениҥ школын божоткон, балдардыҥ «Ырысту» ансамблинде турушкан, эмди дезе јаандарыныҥ «Урсул» ансамблинде бијелейт.

Экинчизи — Урмат, алты јашту, быјыл бис баштапкы класска барарыс. Урмат узак сакыган балам, эјезиле олордыҥ ортозы тогус јаш. Карган адазыла, мениҥ адам Чагаш Турачиновичле, бир кӱнде чыккан. Байла, оныҥ да учун, ол Бардиндерге тӱҥей. Кылыгыла Урмат тӧп, токыналу.

Оныҥ кийнинде чыккан игис карындаштары Руслан ла Дамир аказынаҥ чек башка. Је нени айдар, игис балдар — ол аҥылу, ӧскӧ телекей дегени чын. Ӱч јашту эки карындаш кӧп сабада экӱ бойыныҥ ла алдында, најылажар болзо — олорго база кем де керек јок, бойлоры ортодо тартыжар болзо — кемизи де јана калбас. Олор јаантайын кожо, оорыза да, бир тӱҥей оорыгылаарын кайкаарым.

Эҥ оогожы эки јашту Баир. Је кичӱ бала — ол эҥ тату бала. Уулчактар ончозы садикке јӱрет. Балдарымды теҥ-тай сӱӱйдим, кажызына ла ајару эдедим. Мында билелик јаҥжыгулардыҥ, јуук улустыҥ болужынаҥ кӧп неме камаанду.

Мениҥ ӱредӱчилерим јакшы болгон деп айдар керек. Эјем Урсулинаны ла мени ада-энебис канайып таскатканы, Роза карган энем сегис бала чыдатканы ончозы эне болгонымда камаанын јетирет.  Эјемле кожо ада-энебистиҥ эркезинде ӧскӧнис, столго отурып ажанганыста тӧртӱ јаантайын та нени де узак куучындажып туратаныс. Эмди де арып-чылап калзам, энемле куучындажып алзам, ийде алынып алгамдый болодым.

Онойып ок бойымныҥ кызыма јуук нӧкӧри болорго кичеенедим. Балдарды угуп, олорло куучындажып, олорго бӱдӱмјилӱ болор керек деп сананадым. Кату да куучындар болуп јат, анчада ла уулдарла. Ол јанынаҥ уулдарыска таскамалды адазы берет. Балдар билениҥ јаанын тооп, оныҥ сӧзин угуп јат. Ол чындап та андый болор учурлу деп чотойдым, эр кижиниҥ кылык-јаҥыныҥ тӧзӧлгӧлӧрин уулдарына адазы берер, јозок болуп, тем кӧргӱзер. Эш-нӧкӧрим ле карындажы адазыныҥ јолыла ийде-кӱчтӱ  структураларда иштеерин улалтат. Бистиҥ де уулдарыс ол јолло барарында маат јок. Эне кижи дезе балдарга јылузын, јалакайын сыйлап, кичеер керек.

—Бӱгӱнги јаш ӱйе тӧрӧл тилин ундып барааткан деп курч сурак бар. Слердиҥ биледе айалга ол јанынаҥ кандый болот?

—Балдар тӧрӧл тилин билер, айылда бис алтайлап куучындажып јадыс. Эш-нӧкӧримниҥ энези Зинаида Таныевна Атарова бастыра јӱрӱмине алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болгон. Балдарысты алтай тилге, јаҥжыгуларга, культурага ӱредип турган кижи элдеҥ озо ол болор. Карган энези ончо баркаларын алтай кеп-кийимле јеткилдейт, албатыныҥ байрамдарыныҥ јаҥжыгуларын буспай, бисти ого јӧмӧштирип апарат.

—Билениҥ бойында алтай тилдиҥ ӱредӱчизи барда, макалу болбой. Кызычагыҥ бијелеер ӱредӱ алган деп куучындадыҥ. Ол јанынаҥ Оҥдойдо балдарга база кандый ууламјылар бар эмезе не јетпей турган, сениҥ шӱӱлтеҥле?

—Аймактыҥ эҥ јаан байлыгы — ол Балдардыҥ санат школы. Мен бойым да ого јӱргем. Эмди кызым ондо ӱренип, бијелейт деп айттым. Уулчактар да кӱӱнзезе, ого јӱргӱзерим. Оноҥ башка балдарды јӱргӱскедий јакшы јерлер јокко јуук. Јаан балдарым английский тилдиҥ ӱзеери урокторын алат. Ирина Ялчина Оҥдойдо английский тилле јакшынак ӱредӱлик јер ачып алган. Алты јашка јеткелек уулчактарды дезе база неге-неге јӱргӱзер јер таппайдыс, ондый јерлер јок. Балдарды дезе, мен сананзам, јаштаҥ ла ала јилбиркедип, неге-неге ӱредер, таскадар керек.

—Бош ӧйдӧ сен бойыҥ канайда амыраарын сӱӱйдиҥ, база нени эдедиҥ, келер ӧйгӧ амадуларыҥ кандый?

—Јаантайын ла балдарымла, билемле, јуук улузымла кожо болорго ӱренип калгам. Оныҥ учун амыразам да, олорло кожо болзом, меге јакшы. Бош ӧй келишсе, балдарды ээчиткенче, талайдыҥ јарадына барып амырап келедис. Эҥ ле јакшы амыралта дезе — ол јаан биле, тӧрӧӧн-тууган јуулыжып, куучындажып отурза. Балдардыҥ кажы ла чыккан кӱнин ӧткӱрер керек. Олор чӱрче ле ӧзӱп, бойыныҥ јӱрӱмиле јӱре берер, бойлоры билелӱ болор. Чыккан кӱндериниҥ байрамдары санаазында јаркынду, ырысту болуп артып калар. Кажы ла бала чыккан кӱнин энчикпей сакып јат.

Бӱгӱн мен 39 јашту, бир он беш јыл кире кайра кӧп балдарлу эне болорымды билип, алаҥзып, кайкаар эдим. Је эмди менеҥ ырысту кижи јок, балдар кӧп болзо — јакшы. Олор кажызы ла башка, олорды таскадары — јаан каруулу ла эҥ учурлу иш.

Аргачылык ижим керегинде айтса, оны элбедер санаалар бар. Је онызы башка куучын болзын.

—Арина, ачык-јарык куучын учун быйан. Алтай албатыныҥ тоозын кӧптӧдип јаткан, јалакай, омок бойыҥа, билеҥе бек су-кадык, амыр-энчӱ кӱӱнзеп, сендий јиит эпшилерле оморкогонымды айдадым.

Э. КУДАЧИНА