Алтайдын Чолмоны

Канадым тыҥыза, мӱӱзим чыкса, меге Эне керек пе…

05.04.2021

«Алтайдыҥ Чолмонында» мениле кожо кӧп улус иштеген, олордыҥ кӧп сабазы бӱгӱн пенсияда, кезиги башка-башка организацияларда ла јамыларда иштейт.

Ветерандарыстыҥ бирӱзи — М. П. Тарпаков. Ол редакцияда каруулу качы болуп тура,  јиит корреспонденттерди алтайлап бичиирине ӱредерине јаан камаанын јетирген. Темдектезе, редакцияныҥ бойында «Тегенек» ле «Алтын калам» деп стенгазеттер чыгаратан. Корреспонденттердиҥ эрмек-сӧстӧр лӧ токтой тӱжетен темдектер, ӧскӧ дӧ јанынаҥ јастыралары  «Тегенекте» јарлалатан, јакшы бичилгени «Алтын каламда» кӧргӱзилетен.

Оныҥ ӱстине каруулу качыга неделениҥ, айдыҥ, база кварталдыҥ пландарын тургузар, гонорар чоттоор, газеттиҥ јаҥы номериниҥ обзорын радиого кажы ла катап белетеер керек.

Михаил Папашевич 90 јашка ууланып та калза, тӧрӧл газедин ундыбаган. «Печатьтыҥ туразыныҥ» ӱчинчи этажына неделеде эки-ӱч катап чыгара јӱгӱрет. Коллегаларыла јакшылажып, кажызына ла јалтыраган јараш оромолду конфеттер сыйлайт, куучындажат, солун-собырды угужат…

Ол «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» чындык ветераны ла патриоды деп айдарым.  Ветеран газеттиҥ ижинде эмдигенче турушканча — бичигенче, кычырганча.

«Алтайдыҥ Чолмонына» айактадып, ӧрӧ ӧскӧн кезик јамылуларыс  бӱгӱн кайда?

Оос-јамакайы сары тушта «Алтайдыҥ Чолмоны» уйа-кабайда канаттарыла талбынып, журналистикага ӧрӧ учып чыккан кару чолмончыларым, Слер, кайда…

Албатыныҥ кеп сӧзиле, «Канадым тыҥыза, мӱӱзим чыкса, меге Эне не керек» — деп, кезик аҥ-куштар айдар дийт.

«Бӱгӱн атка айактадып минедим, је «Алтайдыҥ Чолмонын»  јыгылып та калзам кычырарым» — деп, газетти јажына кычырып-бичиткен нӧкӧрлӧримниҥ бирӱзи айткан эди…

Тилис кунурабас, газедис јылыйбас деген ижемји – шак   мындый улуста, шак мындый кычыраачыларыста.

Мен, Урмат-уулы, «Чолмонымда» јажына иштеп јӱрӱм. Јӱрӱмим ого берилген деп айдарым.  Ол учун оморкойдым,  быйанду jӱредим. Редакцияда иштеп, айылду-jуртту болдым, балдарымды чыдаттым, ажулар ажып, кечӱлер кечип, бастыра Алтайымды эбирип келдим, кычыраачыларла таныштым. Олорды мактадым. Кӧрбӧгӧн ӧскӧ талаларда болдым. Алаканында алып jӱрген Алтайымныҥ Ару, Агару Чолмонына  јер ӱстине батпас алкыш-быйанымды айдадым!

Мынайда айткадый «чолмончылар», байла, база бар…

Михаил Папашевич Тарпаков 1938 јылда Кан-Оозы аймакта Кайсын јуртта чыккан. Ӱредӱчи Папашка ла колхозчы Коркушка Миша уулын чыдадарга јуу-чак качалаҥын јетирген. Адазы Папаш јууга барып, 1942 јылда Подольск каланыҥ јанында болгон јууда суру јок јылыйган,  энези Коркуш колхозтогы тӱни-тӱжи иштеҥ улам уулын кыска ла ӧйгӧ кӧрӧтӧн. Мындый уур-кӱч айалгада Миша карган энези Арајанныҥ (Кудирмековтордыҥ јаан эјези) кичеемелинде болгон.

Бу да ӧрӧкӧн колхозтыҥ ижинде кажы ла кӱн туружатан. Оныҥ учун ол барказын ишке кожо апаратан эмезе тӧрӧӧндӧриниҥ айлына кондыратан. «Јааназаҥ, одын тартатан эр болорыҥ» деп, ӧрӧкӧн барказын эркеледетен.  Миша Кӧзӱлдиҥ баштамы ӱредӱлӱ школында ӱренген.

Школдо бир учурал болгон эмтир. Ӱредӱчи Николай Николаевич Назыров тӧртинчи класстыҥ ӱренчиктерине кышкы каникулдарда бодойтон 20 задача берген.

Мишаныҥ нӧкӧри Курман Пепиев задачаларды бистиҥ айлыста бодоок деп сӱмеленген: «Сен бодоп ийзеҥ, мен сеге ак чаазын берерим, качан мен ойноп алзам, сен задача бодоорыҥ». Анайда Миша кӧзӧрчи Мекештиҥ уулына 20 катап ойноттырган. Шак бу кышкы каникулдардыҥ кийнинде математика Мишаныҥ бастыра јажына сӱӱген предмеди боло берген .

Михаил бийик ӱредӱ алар арга јогын билип, Канныҥ Кара-Суузы јуртта  избач болуп тоолу ай иштейле, «Јашӧскӱрим – техникага» деген кычырула   Ийиндеги училищеге  ӱренип барган.

«Ӱредӱни божодоло, Јабагандагы совхозко барарымда, башкараачыларда мени јӧмӧӧр кӱӱн јок болгонын  ол ло тарыйын сезип ийгем. Оныҥ учун Јабаганда јаҥы ачылып јаткан цехке келип, ондо ишке киргем.  Мында башкараачылар улусты аракыдадып, бойлорыныҥ ижин эттирип аларын сӱӱйтен. Оноҥ улам тракторды эмезе кӧлӱкти сурагы јогынаҥ алгылап, олорды сындыргылап койотон» — деп, Михаил Папашевич эске алынат.

Јиит тракторист мыныҥ ончозын бичийле, «Лесная промышленность» газетке аткарган. Ол тужында Михаил, бойыныҥ кирезинче, орустап коомой эмес бичийтен. Мында нацшколдыҥ ӱредӱчизи Валентина Михайловна Чичинованыҥ урокторы јаан тузазын јетирген.

Јаан удабай цехке байагы газеттеҥ бир канча улус келген. Цехтиҥ јаандары да, журналисттер де Михаилдиҥ нӧкӧри Николай Мельниковко кадалгылап, статьяныҥ чын авторыла нениҥ де учун куучындашпагандар. Байла, алтай чырайлу тракторист орустап бичиирине бӱтпеген.

Шиҥжӱниҥ уч-турултазыла цехтиҥ производственный бӧлӱгиниҥ јаанына 2000 салковой штраф салылган. Цехтиҥ јааны јамызынаҥ јайымдалган.

Анайда Михаил бичинерине јайылып баштаган. Цехте уур-кӱч иштеҥ чӧлӧӧ ӧй таап, стенгазет чыгарып туратан. Оныҥ критиказы агаш ээлемниҥ директорына да једижетен.

Је агаш ээлемде иштеери, кайыр кырлардаҥ агашты тӱжӱре тартары, соокто јаантайын вахтада болоры кижиниҥ су-кадыгына салтарын јетирип јат. Шак оныҥ учун Михаил  садуныҥ бухгалтериниҥ ӱредӱзине кирген.

Оныҥ кийнинде ол Новосибирсктеги кооперативный садуныҥ институдын заочно божоткон. Је бу вузка кирер тушта бир кезек буудактар болгон.

Институттыҥ приемный кӱреезине келерде, КПСС-тыҥ Горно-Алтайский обкомыныҥ направлениези керек дешкен,  направлениеде партияныҥ обкомыныҥ печади јок деп тапкандар.  Кыскарта айтса, М. Тарпаковтыҥ приемный кӱрееге табыштырган бастыра документтери кайра јандырылган.

Михаил бир кӱн Јабаганда клубка кино кӧрӧргӧ барарда, СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады, Алтайский крайисполкомныҥ председатели Степан Власович Кальченколо туштажу болуп јаткан эмтир. Ого улус кӧлӱк, кебис, бензокирее садып аларга болужыгар деп баштангандар. Михаил дезе Туулу Алтайда садуныҥ бийик ӱредӱлӱ алтай бир де специализи јок болгоны керегинде куучынын баштап, садуныҥ институдына кирерге болуш сураган.

Соҥында институтка экзамендерди јеҥӱлӱ табыштырган. Байла, С. В. Кальченконыҥ болужы.

Бир катап Начурада (Јабаганныҥ јеринде) одын белетеп турала, койчы Мӧт Чулбашевтиҥ айылына одоштой кара «Волга»  турганын Михил кӧрӱп ийген.

Турага кирип барза, облисполкомныҥ ол тужындагы председатели Ч. К. Кыдрашев чайлап отурды. Таныжар болзо,  экӱниҥ сӧӧги ара болуптыр. Чот Кыдрашевич М. Тарпаков садуныҥ институдын божотконы керегинде угала, сӱреен сӱӱнген, облпотребсоюзка ишке кычырган.

«Облпотребсоюзтыҥ ол тужындагы конторазы эмдиги 7-чи таҥмалу школдыҥ туразында болгон. Кӱнӱҥ ле эртен тура оныҥ јаныла нацшколдыҥ директоры А. Х. Вязников ӧткӱре базып браатканын кӧрӧриҥ— деп, Михаил Папашевич эске алынат. —Бир катап ого туштажала сурадым: «Слер кӱнӱҥ ле кайдаар барып турганаар?». «Ӱренип турган балдардыҥ тоозы кӧптӧгӧнинеҥ улам школго јаҥы тура тудар акча сураарга башкаруга барып турум» — деп, Александр Хрисанович ӱшкирген».

Облпотребсоюзта акча бар болгонын, оны аларга кандый документтер керек болгонын Михил Папашевич ого јартап берген, оныҥ шылтузында бу сурактыҥ аайы јарталган.

Михаил Папашевич бир ӧйдӧ СССР-дыҥ Госбанкыныҥ Туулу Алтайдагы конторазында садуга кредит берер баш экономист  болгон. Јаҥы иш сӱреен солун болгон: кӧп командировкалар, областьтыҥ экономисттериле, финансисттериле колбулар тудары оныҥ ижине јаан тузазын јетирген. Ижи аайынча шиҥжӱлердиҥ материалдарыла газетке статьялар бичиген.

Михаил Папашевич эске алынат: «Бир катап мени КПСС-тыҥ обкомыныҥ качызы Б. К. Алушкин   бойына алдырып, мынайда айткан: «Партияныҥ обкомында Слерди Кош-Агаштагы райпоныҥ председатели эдип аткарар эмезе «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте иштедер шӱӱлте бар». Ол тушта мен удура сурак бергем: «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте канайда иштейтем,  калада јадар тура  јок».  Борис Кӱндӱлеевич мынайда айткан — јадар тураныҥ сурагы партияныҥ обкомыныҥ сурагы».

Шак бу учуралдыҥ кийнинде М. П. Тарпаковко алтай журналистиканыҥ эжиги јаан  ачылган. «Алтайдыҥ Чолмонында» ого баштап тарый промышленность ло транспорт аайынча бӧлӱктиҥ башкараачызыныҥ јамызы берилген.

Промышленный бӧлӱктиҥ јаҥы заведующийине материалдар белетеерге  јеҥил болгон. Нениҥ учун дезе, акча-манаттыҥ,  экономиканыҥ ла экологияныҥ сурактары ого таныш, анайда ок башка-башка јондык организациялардыҥ турчызы болгон.

Новосибирскте партшколдо ол јуучыл кафедрада јилбиркеп ӱренген. Сибирьдеги јуучыл округтыҥ «Советский воин» газединде практика ӧткӧн, бичинетен ченемелин байыткан.

Партшколдыҥ выпускниги тӧрӧл газедине бурылып, ижин оноҥ ары улалткан.

Михаил Папашевич СССР јайрадылар алдында РСФСР-дыҥ журналисттериниҥ съездинде турушкан, ол керегинде мынайда эске алынат: «Ол съездте газетте иштеп турган журналисттердиҥ ишјалы керегинде суракты кӧдӱрерге санангам. Съезд эмдиги јӧби јогынаҥ ӧдӱп турган митингтердий айалгада ӧткӧн. Кыйгы-кышкы, блааш-тартыжу. Оныҥ учун байагы сурактыҥ аайына чыккадый кижиге баштанары алаҥзылу боло берген. Съездтиҥ ижи ортозында  делегаттар печатьтиҥ ол тужындагы министри Полторанинле тушташкандар.

Журналисттердиҥ ишјалын кӧдӱрери керегинде сурак береристе, ол мындый каруу берген эди: «Газетчилер јаҥыс ла акчаныҥ јутпалары ине. Оныҥ учун газеттерди јабарга карын биске болужыгар». Бу јуукта байагы министрдиҥ айткан куучынын Интернеттеҥ кычырарга келишкен. Ондо Полторанин мынайда бичийт: «Мен ол тужында Б. Н. Ельцинди јӧмӧгӧм. Эмди болзо,  Борис Николаевичти јӧмӧбӧс эдим».

М. Тарпаков куучыныныҥ учында мынайда айткан: «Алдында јылдарда телерадиокомитеттиҥ ле газеттердиҥ ишчилери бирлик болгондор. Командировкада бой-бойлорына болужып јӱрер, коллегаларыныҥ юбилейлеринде кыйалтазы јогынаҥ туружар, кажызыныҥ ла једимине сӱӱнер, јылыйту-чыгымга кожо кородожор болгон. «Чолмончыларга»  айдарым – бистиҥ кӧп саба кычыраачыларыс – койчы-малчылар,  јурттарда ӱредӱчилер, культураныҥ,  медицинаныҥ ишчилери. Олорды мактаган, ол ло ӧйдӧ олордыҥ курч сурактарын кӧдӱрген бичимелдер канча ла кире кӧп болзо, «Чолмоныстыҥ» тоомјызы ончо ло кире бийиктеер».

Азыйда иштеген ӧмӧлигине келип, нӧкӧрлӧрине конфет сыйлааачы ӧскӧ журналист  АР-да, РФ-та, керек дезе Европада бӱгӱн јок.

Је «АЧ-да» бар. Ол — «Алтайдыҥ Чолмонына» чындык болгоныныҥ тату-јаркынду ла јараш сӱр-темдеги. Ол учун нениҥ учун оморкобос?

Тениш ТОХНИН