Алтайдын Чолмоны

«Тӧрӧлимниҥ, албатымныҥ алдында молјум ла амадум….»

05.04.2021

Быјыл Алтай Республика  тӧзӧлгӧнинеҥ ала 30 јылдыгын темдектеер. Кӧчкӱн ӧйдӧги тӱӱкибисти јаан коскорбой, бу ла тӱгенген ХХ чакты кӧрзӧ, алтай албаты 1917 јылда  Алтай Туулык дума, 1918 јылда  Каракорум-Алтай окружной управа тӧзӧп, бойы башкарынып јадатанын тӧзӧгӧн. 1922 јылда тӧзӧлгӧн Ойрот автоном область та, 1991 јылда Алтай Республика да тӧзӧлгӧни кызу тартыжуныҥ турултазы болот. Кажы ла једим бойы келбеген, ого камык кӱч салынган, јӱрӱм берилген. Алтай Республика тӧзӧлгӧн јылдардагы газеттерди кычырза, Алтай крайдаҥ айрылып, башка республика тӧзӧӧр, Майма ла Чой аймактар айрылып, крайга биригерис, Алтай край јок неме болбозоор деген куучын-эрмектер бичимелдер ажыра  тыҥ ла болгон.

Алтай Туулык дума тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыгы 2017 јылда, Каракорум-Алтай управа тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыгы 2018 јылда болгон. Бу керегинде «Алтайдыҥ Чолмонында» ла јетирӱ болгон. Тӱӱкибистиҥ оморкодулу бу ӧйи ыҥ-шыҥ ӧдӱп калды. Бу калапту јылдарда Алтайыныҥ јайымы, албатызыныҥ салымы учун тартышкан алтай эрлердиҥ адын, олордыҥ ӧткӧн јолын бис эмдиге јетире јарт билбезис.

1990 јылда албаты-јон Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 120 јылдыгын, 2020 јылда 150 јылдыгын темдектеген. 30 јылдыҥ туркунына оныҥ јӱрӱминиҥ, бӱдӱрген керегиниҥ учуры илеленген де болзо, јарталбаган бӱктери эмди де кӧп. 150 јылдыкты темдектеп, эл музей Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 1929 јылда бичиген докладыныҥ адыла адалган «Тӧрӧлимниҥ, албатымныҥ алдында молјум ла амадум» деп кӧрӱ-выставка белетеген. Ӱч кыпка јазалган кӧрӱге бастыра јуулган материалдар батпаган.

Бу кӧрӱде Г. И. Гуркинниҥ колбу туткан Сибирьдиҥ јурукчылары Л. П. Базанова, А. С. Капустина, А. А. Воронина-Уткина, А. О. Никулин, бичиичилери Г. А. Вяткин, И. И. Тачалов, В. Я. Шишков, областниктер А. В. Адрианов, Г. Н. Потанин керегинде јетирӱлер элбеде кӧргӱзилген. Кӧрӱ-выставканы јазаган музейдиҥ ишчилери анчада ла Г. И. Гуркинле кожо Алтай Туулык думаны, Каракорум-Алтай окружной управаны тӧзӧп, алтайлардыҥ бойы алдынаҥ башкарынып јадар деген амадузын бӱдӱргендердиҥ ады-јолын адап, олордыҥ эткен турумкай ижин, тартыжузын кӧргӱскен. Алтай Туулык дума сегис айдыҥ туркунына иштеген, оны башкаргандар: Сергей Степанович Борисов (1889-1938), сӧӧги иркит, Василий Кондратьевич Манеев (1892-1935?), Николай Яковлевич Никифоров (1874-1922), Георгий Маркелович Токмашев  (1892-1960), Даниил Михайлович Тобоков (1877-1949?). Бу алтай эрлерди бирлик санаа, бир кӱӱн бириктирген болзо, 1918 јылда тӧзӧлгӧн Каракорум-Алтай окружной управаны башкаратандарды кӧстӧӧр тушта орус укту делегаттар управаныҥ турчылары ла кандидаттары алтай ла орус болор учурлу деп некелте угускан. Алтайлардаҥ управаныҥ турчыларына В. К. Манеев ле Томскто јаткан ла эсер партияныҥ эрчимдӱ туружаачызы, Томсктыҥ университединде юристтиҥ ӱредӱзин алган Михаил Бонифатьевич Шатилов (1882-1937), орустардаҥ В. К. Тюкин, Д. А. Филатов кӧстӧлгӧн. Управаныҥ турчыларына кандидаттар болуп алтайлардаҥ С. С. Борисов ло Степан Иванович Гуркин (1870-1919?, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ карындажы), орустардаҥ Я. К. Берсенев, П. И. Вильдгрубе кӧстӧлгӧн. Управаны башкаргандардыҥ ортозында бирлик јок болгон, управаныҥ иштеген ӧйине Баштапкы телекейлик јууныҥ ӱстине граждан јуу, Советтердиҥ тыҥыган, адмирал Колчактыҥ јаҥга келген ӧйи келишкен. Бу бастыра бускалаҥ ла косколоҥ оныҥ ижине айдары јок каршузын јетирген.

1918 јылдыҥ сыгын айында Ӱзнезӱде алтайлардаҥ 71 кижи јуулыжып, «Главный национальный комитет алтайских туземных народностей» деп биригӱ тӧзӧгилеген.

Ӱч јылдыҥ туркунына Туулык дума, Каракорум управа школдордыҥ тоозын эки катапка кӧптӧткӧн, эки училище, бир гимназия ачкан. Ӱредӱчилердиҥ курсы Чамалда ӧткӱрилген, библиотека јуулган, музей тӧзӧлгӧн, алтай тилге бичиктер кӧчӱрилип башталган. Алтай ичиле экспедициялар ӧткӱрилген, школдорды, эмчиликтерди јазаар иштер темдектелген, улустыҥ тоозы ла јердиҥ кеми аайынча статистикалык јетирӱлер јуулган. Оноҥ до ӧскӧ керектер бӱткен.

Выставка-кӧрӱде Туулык дума, Каракорум управада турушкандардыҥ фотојуруктары ла кажы ла кижи керегинде јуулган јетирӱлер кӧргӱзилген. Ӧрӧ адалган улустыҥ чыккан-божогон јылдарын ајарза, эҥ јаан јашты Д. М. Тобоков јажаган, ол 1949 јылда Мугденде (Китайда) 72 јаштуда божогон. Г. М. Токмашев 68 јаш јажаган. Ол 1934 јылда јаргыладып, исправительно-трудовой лагерьде 5 јыл ӧткӱрген, оныҥ учун 1937 јыл оны кыйып ӧткӧн. Арткандарыныҥ јӱрӱми ол ло 1920-1930 јылдарда ӱзӱлген.

Ол јылдардыҥ калапту эрлериниҥ бирӱзи 30 јашка јетпеген, Алтай Туулык думада ла Каракорум управада инструктор болгон Леонид Алексеевич Сары-Сэп-Канзычаков (1891-1937). Бу кижи алтайлардыҥ автономиязы учун 1920-1922 јылдарда тартыжузыныҥ эҥ эрчимдӱ туружаачызы. Врачтыҥ ӱредӱзин алган Виктор Тимофеевич Тибер-Петров (1879-1927) Туулык думаныҥ ла Каракорум управаныҥ ӧйлӧринде алтайлардыҥ јилбӱзи учун туружып, Сибирьдиҥ эсер П. Я. Дербер башкарган башкарузында министр болгон.

Калапту јылдарда албатызыныҥ салымы учун тартышкан бу эрлер тирӱ јӱректӱ, чокту кӧгӱстӱ болгон. Олор бойлорыныҥ аттарын јаҥыс ла политикада эмес, је анайда ок олор литературада, кӧгӱс-байлыкта база артырган. «Аносский сборникти» јууп, Н. Я. Никифоров чыгарган, Л.  А. Сары-Сэп-Канзычаков «Темдеш» деген куучын ла бир канча бичимелдер артырган, Г. М. Токмашев «Кӧгӱтей» деп кай чӧрчӧкти Ютканков деп кайчынаҥ бичип чыгарган, Г. И. Гуркин фотојуруктарын артыргыскан.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ «Тӧрӧлимниҥ, албатымныҥ алдында молјум ла амадум» деген сӧстӧри бу адалган кажы ла кижиге келижет.

В. КЫДЫЕВА, эл музейдиҥ билим ишчизи