Алтайдын Чолмоны

Санатка јайылган јӱректер

12.04.2021

Бу ла јуукта Оҥдой аймактыҥ культура бӧлӱгинде эҥ јаан байлыгы Балдардыҥ санат школы деп, газедистиҥ бир геройы айткан эди. Чындап та, аймактыҥ культурада ла санатта једимдери керегинде айдар болзо, кӧскӧ ол тоодо «Ырысту» ансамбльдыҥ бијелеп јаткан коо сынду кыстары ла уулдары кӧрӱнер. Бу бичимелис Оҥдой аймактыҥ ӱзеери ӱредӱлигинде эҥ артык учреждение, оныҥ тӱӱкизи, иштеп турган улузы ла јиит јайалталары керегинде.

Быјыл «Балдардыҥ Оҥдойдогы санат школы» тӧзӧлгӧнинеҥ ала 55 јылдыгын темдектеер. Јарым чак кире иштеп келген ӧйдиҥ туркунына мында ӱредӱчилердиҥ бийик профессионал ӧмӧлиги тӧзӧлгӧн. Ондо Алтай Республиканыҥ нерелӱ ишчизи деп ле ӧскӧ дӧ јаан једимдерлӱ ӱредӱчилер иштейт. Олордыҥ кезиги бу ла школды божоткон.

«Ченемелдӱ ӧмӧлигисте јаан да јашту, јиит те ӱредӱчилер бар. Бой-бойыс ортодо нак јӱредис, јайаандык ӧмӧликте ол сӱрекей учурлу ине — деп, санат школды башкараачы Ренат Малчиев айдат. — Эм тургуза бисте јайалталу 186 бала ӱренет, ӱредӱчилеристиҥ тоозы — 16. Аймактыҥ Ийин ле Шашыкман јурттарында албатылык ойноткыларла эки клазыс иштеп јат. Онойдо ок бистиҥ санат школдо јайалталу балдардыҥ тергееде сок јаҥыс интернады иштейт. Интернат ачылганынаҥ бери 20 јыл боло берди. Ол аймактыҥ ыраак та јурттарынаҥ јайалталу балдарга ӱренер арга берет. Ол балдарды конкурс аайынча аладыс.

Интернатта јадып ӱренер балдарга школдо башка «текши эстетикалык» деп бӧлӱк тӧзӧлгӧн. Ондо балдар ончо санат предметтерле ӱренет: бије, кожоҥ, кӱӱниҥ теориязы, албатылык ойноткылар. Интернатты ачып, бис јурт јерлерди культишчилерле јеткилдеер санаала башкарынганыс. Бу бӧлӱкте балдар башка-башка ууламјыларды бириктирип, текши билгирлерлӱ болорына ла алтай кӱӱлик культураны билерине таскадылат. Ӱренчиктеристи келер ӧйдӧ санат ууламјыла орто специальный ла бийик ӱредӱлерге кирерге белетейдис.

Эм тургуза интернатта 16 бала јадып ӱренет. Јаҥжыкканы аайынча куран айда ары балдар аларга конкурс-кӧрӱ ӧткӱредис.. Эмезе ӱредӱлик јыл туркунына ӧткӧн санат кӧрӱлерде јайалталу балдарды темдектеп, ада-энезине баштанып турадыс. Јылда интернатта балдардыҥ эки-ӱчӱзи ӱредӱзин божотсо, ордына ончо ло кирезин аладыс».

Школдо ӱредӱ кӱӱлик санат ла хореографиялык санат бӧлӱктердеҥ турат. Баштапкы ууламјыда аймактыҥ балдары «Хордо кожоҥдооры» (8 јыл), «Фортепиано» (8 јыл), «Албатылык ойноткылар» (домра, топшуур, 5 јыл) деп программалар аайынча ӱренедилер. Экинчи ууламјыда — «Хореографиялык јайаандык» (5 ле 8 јыл) ла текши ӧзӱм берер «Хореография» (1 јыл)  программалар аайынча.

Санаттыҥ школыныҥ јаан оморкодузы — бијениҥ «Ырысту» ансамбли. Ол туку 1994 јылда тӧзӧлгӧн. Ансамбльдыҥ тӧзӧӧчизи ле баштапкы художественный башкараачызы — Константин Малчиев. Тергеениҥ санат школдыҥ директоры болгон јарлу балетмейстери, Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи ӧткӧн јылдыҥ кочкор айында јаан оорудаҥ улам јада калды. Алтайыстыҥ тӱӱкизинде оныҥ изи тереҥ артып калар, ады ундылбас, тоомјызы јаантайын улалар. Баштап салган ижин балдары Ренат, Лейла, Азамат Малчиевтер ле кӧп тоолу ӱренчиктери једимдӱ апарып јат. «Ырысту» ансамбльда школдыҥ эҥ артык бијечи балдары туружат. Бу ансамбльдыҥ ээлгир, кӧрӱмјилӱ, ол тоодо эҥ јарлу «Ырысту», «Ат јарыш», «Мӱркӱт каза», «Алтай чай», «Кӱртӱк», «Камчы» деген бијелери ончо јерлештеристи ле ӧскӧ дӧ кӧрӧӧчилерди канча катап кӧӧрӧткӧн лӧ сӱӱндирген эди. 1999 јылда Алтай Республиканыҥ культура министерствозыныҥ јакааныла «Ырыстуга» «Албатылык (јозокту) ӧмӧлик» деп ат адалган. Одус јыл кире ӧйдиҥ туркунына ансамбльдыҥ туружаачылары кӧп тоолу кӧрӱ-маргаандардыҥ јеҥӱчилдери, культуралык керек-јарактардыҥ туружаачылары болуп јат.

Бије санадыла коштой балдардыҥ бу школында албатылык ойноткылардыҥ талдама ӧмӧлиги иштеп јат. Эм тургуза бу бӧлӱкте балдарды тӧрт ӱредӱчи ӱредет. Олордыҥ ижиниҥ тӧс ууламјызы — ол албатылык ойноткылар (топшуур, комус, икили). Ӧткӧн јылда мында ӱренчиктердеҥ ле ӱренеечилердеҥ турган алтай албатылык ойноткылардыҥ ансамбли тӧзӧлгӧн.

Онойдо ок санат школдо кожоҥдоор бӧлӱк тыҥып, ичкери ӧзӱм алынып јат. Оныҥ башкараачызы болуп 2012 јылдаҥ ала Елена Алаева иштейт. Елена Владиславовна тергеебистиҥ јарлу, ченемели јаан хормейстери, Оҥдойдыҥ санат школыныҥ хорын, кожоҥдоор ансамблин  тӧзӧп, ӱренчиктерин јаан једимдерге экелет.

Санат школдо онойдо ок пианисттер белетеер бӧлӱк јакшы иштеп јат. Ондо бойыныҥ ансамбли база бар. Пианисттер улай ла башка-башка конкурстарда туружып, јеҥӱлер алат.

Оҥдойдыҥ санат школы Горно-Алтайскта культураныҥ ла санаттыҥ колледжиле јакшынак колбуларлу. Школды божоткон кӧп балдар бу колледжте ӱредӱзин улалтат. Онойдо ок выпускниктер Барнаулда культура институдында (АГИК), Абакандагы кӱӱлик училищеде ле культура институдында, Улан-Удэниҥ, Кемеровоныҥ ӱредӱлик тӧзӧлмӧлӧринде, Томсктыҥ кӱӱлик колледжинде санат ӱредӱзин улалтадылар.

Оҥдойдо балдардыҥ санат школынаҥ чыккан балдар кийнинде оноҥ ары ӱренип, тергеебисте јакшынак ишчилер болуп иштеп јат. Талдап алган профессиязына чындык болоры санат школдо ӱйедеҥ ӱйеге таскадылат, ӱредӱчидеҥ ӱренчигине салылат. Бу школдыҥ баштапкы выпускниктериниҥ бирӱзи — эмди ӱредӱчи, концертмейстер, албатылык «Горицвет» ансамбльдыҥ башкараачызы, АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Сергей Никифоров. Јӱрӱмин санатка ла культурага берген выпускниктердиҥ тоозында онойдо ок В. Казанин, К. Мундусова, Н. Белова, Б. Киндиков. Тергеебистиҥ эл театрында В. Деев, А. Торломоев једимдӱ иштеп турганын кӧрӧдис.

Је калганчы ӧйдӧ јайалталарыстыҥ кӧбизине тӱндӱк тергеелер сайын барарга келижет. Школдыҥ јылдыстарыныҥ айылдаш Хакасияда, ыраада Улан-Удэде база артып калгандары бар. Ол ончозы, байла, акча-манатла колбулу јӱрӱмдик айалгалардаҥ улам. Јаныста ла турган Хакасияда культишчилердиҥ јадын-јӱрӱми, бистийлерине кӧрӧ, канча кире артык деп јаҥыс кижидеҥ эмес угуп, кӧрӱп јадыс. Темдектезе, Солун Мендешев деген профессионал ӱредӱлӱ јиит бӱгӱнги кӱнде Бурятияда бијениҥ ле кожоҥныҥ государстволык «Байкал» ансамблинде, Т. Кыдыков билезиле, Бодоевтердиҥ билези, А. Чедушева ла ӧскӧлӧри де тӱндӱк тергеелерде иштегилейт.

Санат школдо ӱренип, оноҥ ары ӱредӱ алып, је ӧскӧ тергеелер сайын уча берген ӱренчиктери керегинде айканда, ӱредӱчилердиҥ ӱнинде бир эмеш кунук угулат. Је јииттер ыраакта да болзо, бойыныҥ талдап алган јолын апарып, ӱредӱчилериниҥ берген билгирлерин берип, ондогы ӱренчиктериниҥ јӱректеринде санатка сӱӱштиҥ одычагын камызып јатканы оморкодулу…

Балдардыҥ Оҥдойдогы санат школы ӧзӱмниҥ ичкери јолында, јаантайын кыймыгуда. Бу ла јуукта јайалталу јерлештерис Албатылык бијениҥ «Уральский перепляс» деген бастырароссиялык XIV фестивалинде једимдӱ турушканыла бисти сӱӱндирди. Анда муҥнаҥ кӧп ӧмӧликтер турушкан, финалга јӱк 45-зи чыккан. Ол тоодо Лейла Малчиева башкарган бистиҥ «Ырысту» ӱчинчи јерге чыккан.

Кандык айдыҥ 22-23 кӱндеринде санат школдыҥ бијечилери Горно-Алтайскта Бијениҥ албатылар ортодо кӱнине учурлалган конкурста туружарга амадайт. Онойдо ок школдыҥ «Ырысту» ӧмӧлиги бастырароссиялык «Наследие» конкурста Алтай Республиканыҥ адынаҥ туружар эдип кӧстӧлгӧн. Ол удабастаҥ Россия Федерацияныҥ нерелӱ ӧмӧликтериниҥ тоозына да кирери јолду. Је эм тургуза школдыҥ ӧмӧлиги белетенип турган эҥ учурлу керек-јарактары школдыҥ 1993 јылдаҥ ала директоры болгон Константин Федорович Малчиевтиҥ чыкканынаҥ ала 70 јылдыгыла колбулу. Кӱскиде ого учурлай јайаандык эҥирлер, концерттер ӧдӧр, бичимелдер бичилер ле ӧскӧ дӧ керек-јарактар болор.

Быјыл балдардыҥ санат школында јаан јазашту иштер пландалат. Јайалталу адазыныҥ јозокту ижин оныҥ балдары, ӱренчиктери, коллегалары нак ӧмӧлигиле бийик кеминде, ӧмӧ-јӧмӧ апарып јатканын кӧрӧргӧ иженчилӱ. «Константин Федорович бисти ончозына  ӱредип салган, кажы ла ишти ӧмӧлигис ортодо бӧлӱп, ойгор эптештирип салган. Бой-бойыс ортодо бис сӱрекей нак, выпускниктерисле јаантайын колбуда» — деп, санат школдыҥ директорыныҥ ӱредӱлик бӧлӱк аайынча ордынчызы, оныҥ келди Марина Артуровна айдат.

Санат школдыҥ једимдери кӧп лӧ кажызы ла учурлу. Је эҥ учурлузы — ол балдарга алтай калыгыныҥ культуразына ла санадына сӱӱшти таскадып, кажы ла балада јайалта ачып турганы.

К. Ф. Малчиевтиҥ адыла адалган (ол керегинде баштану ӧткӧн јылда јӧптӧлгӧн) санат школдыҥ ӧмӧлигиниҥ ижи мындый ла ӧмӧ-јӧмӧ, нак, једимдӱ, ӱренчиктерердеҥ быйанду болзын деп кӱӱнзейли.

Э. КУДАЧИНА