Алтайдын Чолмоны

Ажулардыҥ бажында саду: шӱӱжӱ улалганча

19.04.2021

Алтай Республиканыҥ Јондык палатазы Себиниҥ ле Чике-Таманныҥ ажуларынаҥ садуныҥ ла аргачылыктыҥ ӧскӧ дӧ тудумдарын тӱжӱрери керегинде суракты кандык айдыҥ 27-чи кӱнинде Оҥдой јуртта шӱӱжерин темдектейт.

Себиниҥ ле Чике-Таманныҥ ажуларыныҥ бажынаҥ садуны ла аргачылык иштиҥ ӧскӧ дӧ тудумдарын кырлардыҥ эдегине тӱжӱрери аайынча «Эне Тил» ле «Алтай-Ойрот» тергеелик јондык биригӱлер быјыл кочкор айда Алтай Республиканыҥ башчызы О. Л. Хорохординге, Алтай Республиканыҥ парламентине, Оҥдой аймактыҥ башкартузына ла депутаттар Соведине, Алтай Республиканыҥ Јондык палатазына баштанган болгон.

Адалган ажуларда саду иштиҥ сурагы эл-јон ортодо шӱӱжилгени удай берген. Туулу Алтайда јаткан ӧс калыктардыҥ јаҥжыгулары ла кӧрӱми аайынча, ажу-боочылар – байлу јерлер болуп јат, мында ар-бӱткенге каршу јетиргедий, јердиҥ амырын бускадый кандый да керектер эдерге јарабас. Себиниҥ ле Чике-Таманныҥ ажуларыныҥ бажынаҥ саду ишти тӱжӱрери јанынаҥ улустыҥ сурактары да, некелтелери де калганчы јылдарда кӧп болгон.

Себиниҥ ле Чике-Таманныҥ ажулары – Алтай Республиканыҥ ар-бӱткендик кереестери ле тергеениҥ Материальный эмес культуралык энчизиниҥ государстволык тооломына кирген аҥылу коруда јерлер.  Тургуза ӧйдӧ аргачылык ишле колбой бу ажуларда ар-бӱткенди корыыр ла јердиҥ бӱткен бӱдӱмин, амырын буспас ээжилер, јолдордо јеткер болдыртпазыныҥ, јеткер-тӱбектӱ керектердеҥ ле ӧрттӧр чыгарынаҥ чеберлеериниҥ, санитар ээжилерди бӱдӱрериниҥ некелтелери бузулып турганын јондык биригӱлер государстволык ла муниципал јаҥдарга баштанузында темдектеген.

Јондык биригӱлерге баштанган ончо јаҥдардаҥ каруулар келген.

«Бистиҥ тергееге келип турган туристтердиҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧгӧниле Алтай Республиканыҥ байлу јерлерине эдилген антропогенный ла экологиялык «јӱк» јаанаганы, республикан учурлу ар-бӱткендик кереестерди корыыр ээжилер бузулып турганы, бу јерлердиҥ санитар-гигиеналык айалгазы керегинде сурактар курч турганы јанынаҥ слердиҥ санааркаганарды ла айтканарды депутаттар оҥдоп-билип јат – деп, Алтай Республиканыҥ Государстволык  Јууныныҥ – Эл Курултайдыҥ башкараачызы Артур Кохоевтиҥ колы салган карууда айдылган. – Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ чыдуларыла, республиканыҥ 2024 јылга јетире јонјӱрӱмдик ле экономикалык таҥынаҥ ӧзӱминиҥ планы аайынча республиканыҥ јеринде јолдордыҥ јанындагы јеткилдешти  ӧскӱрери аайынча  иштер темдектелген. Бу иштерге быјыл бюджеттеҥ 50 млн салковой чыгарарын депутаттар јӧптӧгӧн, тургуза ӧйдӧ бу акчаны тузаланары јанынаҥ АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствозы ажыра конкурс ӧдӱп јат. Бого ӱзеери, Алтай Республикада јол јанында јарамыкту јеткилдешти тӧзӧӧриниҥ, туризмди ӧскӱрериниҥ стратегиялык ууламјыларыныҥ ӱлекерин белетеер иштер Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јеринде ӧткӱрилет».

Республикага туристтер келери кӧптӧгӧниле колбой Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенине ле јерине болуп турган коомой салтарлу керектер парламенттиҥ шиҥжӱзинде болгоны Эл Курултайдыҥ самаразында айдылган.

Јондык биригӱлердиҥ баштанузына Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ адынаҥ карууны АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министерствозы ийген. Ондо айдылганыла, садуныҥ стационар эмес тудумдарын кайда тургузарын јербойында бойы башкарынар јаҥдар јӧптӧйт. «Себидеги ле Чике-Тамандагы ажуларда потребительский рыноктыҥ тудумдары «Оҥдой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ башкартузыныҥ јарадузыла иштеп јат» – деп, министр В. В. Тупикин бичиген. Јол јанындагы јеткилдештиҥ тудумдарын тургузары, техникалык ла ӧскӧ дӧ некелтелерге келиштире темдектелип, јолдордыҥ «Алта» деген башкартузыла јӧптӧштирилер учурлу деп карууда айдылган.

«Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јери» деген АНО  тергееде јол јанындагы сервисти ӧскӱрериниҥ концепциязы јанынаҥ иштегенин ле оны бӱдӱрери јербойындагы јаҥдардыҥ, эксперттердиҥ ле эл-јонныҥ јилбӱлери учун турушкан организациялардыҥ санаа-кӱӱнине келиштире јӱрӱм  алынарын министерство јетирген.

Оҥдой аймактыҥ башкартузы Себиниҥ ле Чике-Таманныҥ ажуларынаҥ садуныҥ ла аргачылыктыҥ тудумдарын тӱжӱрери аайынча баштануга «Бу сурактыҥ аайына чыкканча аймактыҥ башкартузы 2021 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала неделе сайын ажуларда саду ӧткӱрген, ажанар ла аргачылык иш ӧткӱрген ӧскӧ дӧ јерлердиҥ санитарно-гигиеналык айалгазы јанынаҥ шиҥжӱ ӧткӱрерин» јетирген.

«Эне Тил» ле «Алтай-Ойрот» јондык биригӱлердиҥ баштанузы бу кандык айда Алтай Республиканыҥ Јондык палатазында шӱӱжилген. Јуунда тергееге туристтер келери кӧптӧгӧниле Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткендик јерлеринде чачылган сӱрее-чӧп кӧптӧгӧни, јорыкчыларды јеткилдеер јол јанындагы јеткилдешти ӧскӱрери, республиканыҥ ӧс калыгыныҥ ар-бӱткенди корыган чӱм-јаҥдарын тооры керегинде куучын ӧткӧн. Олордыҥ ордына амыраар, фото-видео согор кӧрӱниҥ (смотровой) јерлерин тӧзӧӧр шӱӱлтени Јондык палата эткен. Бу суракты АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели О. Л. Хорохординле туштажуга чыгарарын Јондык палатаныҥ турчылары бирлик кӱӱнле јараткан.

Тергеебисте ажулардыҥ бажында саду ла ӧскӧ дӧ аргачылык иш ӧткӱрери керегинде сурак интернеттиҥ јондык колбу тудар аргаларында јарлалып, ол аайынча элбек шӱӱжӱ ӧткӧн лӧ эмдиге улалганча – адалган сурак эл-јонго чыннаҥ учурлу болгонын керелейт. «Эне Тил» ле «Алтай-Ойрот» јондык биригӱлердиҥ баштанузын јӧмӧп турганын республиканыҥ башка-башка аймактарыныҥ кӧп улузы угускан. Себиниҥ ле Чике-Таманныҥ ажулары јаҥыс та Оҥдой аймактыҥ кереги эмес, бу ажулар ажыра Улаган ла Кош-Агаш, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактардыҥ улузы јорыктагылап јат. Чуйдыҥ федерал јолыла ӧскӧ ороондорго, Монголияныҥ ла Кытаттыҥ тергеелерине јорыктаган ла ол ороондордоҥ келген јорыкчыларга Алтай Республиканыҥ улузы ар-бӱткенин байлап, чеберлеп, мында јаткан калыктыҥ чӱм-јаҥдары баалалганы солун болор деген шӱӱлтелер база айдылган.

Себиниҥ ле Чике-Таманныҥ ажуларында саду ишти токтодорыла јӧпсинбегенин мында садышкан ла иштеген аргачылар угускан. Олор јаҥныҥ јарадузыла иштегенин, иштеген јеринде сӱрее-чӧпти јуунатканын, бу ижиле бала-барказын, билезин азыраганын айткан. Республиканыҥ оок аргачылыгы, тегин улузы, акча-манады ла арга-чыдалы ас учун, туризмде кӧнӱ туружар, оноҥ акча иштеп алар аргазы ас болгоны бу шӱӱжӱлерде база айдылган.

Тургуза ӧйдӧ адалган ажуларда садуныҥ 53  киоскы иштеп јат, ол тоодо аш-курсак саткан сегис јерде 29 кижи иштейт, 45 киоск сувенир эдимдерди, кийим-тудумды, эм-ӧлӧҥдӧрди ле адару туткан иштиҥ продукциязын садат. Себиниҥ ажузында 71 ле Чике-Таманда 21 аргачы иштеп јат.

Республиканыҥ туризмди ӧскӱрер ууламјызында турушкан, ол тоодо Себиниҥ ле Чике-Таманныҥ ажуларында иштеген улустыҥ ижин баалап ла оҥдоп, уур-кӱчтерин билип, «Эне Тил» ле «Алтай-Ойрот» јондык биригӱлер мындый улуска, республиканыҥ ӧс калыктарыныҥ  чӱм-јаҥдарын буспай, иштеер јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри учун туружат. Баштануда бу јаан ажулардыҥ эдегинде электроотту, суулу, мобильный телефон колбулу, туристтерди јеткилдеер јерлер тӧзӧӧри, олорды тударга государстволык јӧмӧлтӧ эдери керегинде айдылган. Оҥдой аймак ажулардаҥ садуны тӱжӱрер ченежӱлерди мынаҥ озо эткен ле арга-кӱчи јетпей, ол иштер туруп калган.

Ажуларда иштеген аргачыларды эмди ле, ылтам тӱжӱрери керегинде некелте эдилбей јат. Ӧзӧктӧ, кырдыҥ эдегинде, туристтерди јеткилдеер јерлер тӧзӧлзӧ, олордо ажуларда иштеген улуска јарамыкту јерлер берилерин, јылыйткан чыгымдарын орныктырар аргаларды не шӱӱжип кӧрбӧс? Јол јанында саду-јеткилдештиҥ јаҥы јерлери ӧскӱрген маала ажыныҥ, туткан мал-ажыныҥ, ээлеминиҥ артышкан продукциязын,  албаты устарыныҥ эдимдерин ле о. ӧ. садып иштенген улустыҥ тоозын кӧптӧдип, јербойыныҥ экономиказына ӧскӱрерине јӧмӧлтӧлӱ болор эди. Эмдиги ӧйдӧ Чике-Таманныҥ ла Себиниҥ бажында садуныҥ јерлерин элбедер, садышкан улустыҥ тоозын кӧптӧдӧр арга јок болгонын айдар керек.

Бис Алтайын, ар-бӱткенин бу ӧйгӧ јетире буспай корып алган тергее болуп, адыс чыккан. Ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ Алтайын байлап баалаган, ӧлӧҥ-чечегин бодоп ӱспес, агажын бӱрте кеспес, агын ла аржан сууларын быртытпас, аҥы-кужын кемјип аҥдаар чактарга улалып келген јаҥжыгуларыныҥ шылтузында Алтайыс эмдиге јетире бӱдӱн-бӱткӱл турган. Бу јаҥжыгуларды буспай, эмдиги ӧйгӧ келиштирип, ижи-тожысты ла јӱрӱмисти тӧзӧӧристеҥ јаткан јеристи корып аларыс камаанду.

Кӧмӱрчи ПЕТЕШЕВА