Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱлениҥ јаражы — јаскы чечектерде

19.04.2021

Москвада тулаан айдыҥ 26-28 кӱндеринде јииттердиҥ јайаандык ачылталарыныҥ ла баштаҥкайларыныҥ «Леонардо» деген бастырароссиялык фестивалиниҥ адакы бӧлӱги ӧтти.

Фестивальга башка-башка јерлердеҥ 3 муҥнаҥ ажыра иш аткарылган. Алтай Республиканыҥ адынаҥ Јабаганныҥ ла Беш-Ӧзӧктиҥ школдорынаҥ (2 ӱренчиктеҥ), Шыргайтынаҥ ла Оҥдойдоҥ (1 баладаҥ), онойдо ок каланыҥ школдорынаҥ база эрчимдӱ туруштылар.

«Леонардо» фестивальдыҥ финалына Јабаганныҥ школыныҥ 6-чы клазыныҥ ӱренчиктери, школдогы «Јажыл телекей. Мӧш» деген лесничествоныҥ турчылары Елизавета Киндыкова ла Мария Кайданорова ӧткӧн. Елизавета бойыныҥ «Агаш аразыныҥ кайкалы. Јастыҥ баштапкы чечектери» деп адалган ар-бӱткендик ӱлекериле таныштырган. Ол солун ижиле 1-кы јерге чыккан ла алтын медальла кайралдаткан. Јеҥӱчил кыска кубок ло грамота табыштырылды.

Елизаветаныҥ ӱлекеринде эрте јаскыда чыгып турган чечектерди ӱспей, чеберлеери, корыыры јанынаҥ айдылат. Јайаандык иште куучын јаҥыс та чечектер керегинде эмес, је онойдо ок школдогы лесничествоныҥ ижи, «Алтайдыҥ агаш-тажын корып алалы», «Ийне бӱрлӱ агашты чеберлегер!», «Эҥ баштапкы чечектерди ӱспегер», «Кышкыда куштарды азырагар!», «Јердиҥ кӱни», «Сууныҥ кӱни» деген акциялар јанынаҥ элбеде айдылган.

Ӱлекердиҥ ээзине сӱрекей кӧп сурактар берилген, тергеедеги экологиялык кыймыгуга, школдогы биригӱниҥ учурына, ӧткӱрип јаткан ижине јаан јилбӱӱ болгон. Шыраҥкай, керсӱ Елизавета ончо сурактарга чокым, толо каруулар берип, ченелтени једимдӱ ӧткӧн. Јаан класстардыҥ ӱренчиктерине мындый кӧрӱ-маргаандарда туружып, јеҥӱчил болуп чыкканда, бийик ӱредӱлӱ заведениеге кирер тужында ӱзеери 10 балл берилет. Айдарда, кызычакка бу једими, јеҥӱзи јаан јолына чыгар арга ла јаҥы кӧрӱ-маргаандарга ачык эжик деп айдарга јараар.

Мария Кайданорова дезе бойыныҥ шиҥжӱлӱ ижин «Чайды — буланаттаҥ. Јаҥжыккан јаҥжыгулар ла эмдиги ӧй» деп адаган. База сӱрекей јилбилӱ иш. Јиит шиҥжӱчи ижин белетеп тура, буланаттыҥ (кипрей) кӧп тоолу адын ачкан. Ол бедиренип, кӧп бичиктерле танышкан, кычырган. Чайды буланаттаҥ белетеериниҥ ээжизин бажынаҥ ала учына јетире кӧргӱскен. Буланатты јуунадары, белетеери база таҥынаҥ јаан иш болгонын Мария толо, јилбилӱ кӧргӱсти. Бу јайаан ишти ӱзеери фотојуруктарла јартаганы база солун. «Леонардо» деп бастырароссиялык фестивальдыҥ финалында база медальла, грамотала кайралдатты.

Јабаганныҥ школыныҥ кызычактарына ыраак ла јилбилӱ јайаан јол-јорыкка барарга акча-манатла Кан-Оозы аймактыҥ јааны Рустам Кокушев, аймакта балдардыҥ јайаандыгыныҥ тӧс јериниҥ директоры Светлана Муйтуева, Јабаганныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ директоры Раиса Каймина, аймактыҥ лесничествозыныҥ јааныныҥ молјузын бӱдӱреечи Константин Мамин, Беш-Ӧзӧктӧҥ иштиҥ ветерандары Иван ла Валентина Тудиндер (Ада Ивановнаныҥ ада-энези) акту кӱӱндеринеҥ болушкан. Јайаан јайалталарды јӧмӧп-болушкандарга јаан алкыш-быйан.

Јабаганныҥ школыныҥ ӱренчиктериниҥ билим башкараачызы географияныҥ ла ӱзеери ӱредӱниҥ ӱредӱчизи, 2009 јылдаҥ ала экологиялык ишти једимдӱ, кӧнӱ улалтып јаткан Ада Ивановна Чичкакова. Байлык ченемелдӱ ӱредӱчи «Подрост» деген бастырароссиялык агаш кӧрӱ-маргааныныҥ тергее кеминде канча катап јеҥӱчили болгон. Ада Чичкакованыҥ ижи элбеде јарлу. Байлык ченемелдӱ ӱредӱчиниҥ једимдерин, јеҥӱлерин оныҥ кӧп тоолу кайралдары керелейт. Озочыл, јаҥыртулу иштӱ ӱредӱчиге, онойдо ок ӱредип, таскадып јаткан ӱренчиктерине јаҥы једимдер, јайаан ачылталар кӱӱнзеери артат.

Школдогы «Јажыл телекей. Мӧш» деген лесничество 2017 јылда республикада эҥ артык лесничество деп адалган эди. Оныҥ турчылары «Ирбистиҥ јери», «Подрост» деген кӧрӱ-маргаандарда јаантайын баштапкы јерлерге чыгат. Темдектезе, 2011 јылда школдыҥ ӱренчиги Арам Долчин школдордогы лесничестволордыҥ  Казаньда ӧткӧн бастырароссиялык съездинде Алтай Республиканыҥ делегациязына кирип, олорды лесничествозыныҥ ижиле таныштырган. Съезд ӧйинде Арам РФ-тыҥ башкарузыныҥ, агаш ээлемниҥ федерал агентствозыныҥ дипломдорыла кайралдаткан. 2017 јылда 10-чы класстыҥ ӱренчиги Ульяна Теленчинова Россияныҥ ӱренчиктериниҥ Алтай Республикада ӧткӧн тергеелер ортодогы экологиялык  XXVI конференциязында турушкан.

Школдыҥ лесничествозы ӧйлӧ теҥ алтайт. Балдар Сайлугемниҥ ар-бӱткендик паркыныҥ ӧткӱрип турган «Кышка белен», «Экологиялык чӧрчӧктӧрдиҥ кӧрӱ-маргааны», «Јаҥыјылдык марафон» деген кӧрӱ-маргаандарында ла КВИЗ-викториналарында эрчимдӱ турушкылайт. 5-7 класстардыҥ ӱренчиктери Елизавета Киндыкова, Арина Киндыкова, Мария Кайданорова, Эвелина Баянкина, Илья Кузмаков, Артем Акимов, Арам Акимов ло о. ӧ. туружып, јеҥӱлер алат.

Федерал кеминде једимдерди алар болзо, 2020 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 2-чи кӱнинде Мария Кайданорова «Јажыл телекей балдардыҥ кӧзиле. Эзем ле мак» деген кӧрӱ-маргаанныҥ лауреады болуп, дипломло кайралдатты. Бу кӧрӱ-маргаанда балдардыҥ от-калапту јуу-чактыҥ ла оныҥ кийниндеги јылдарды эзедип кереестеп јураган тӱӱкилик учурлу јуруктары тургузылган. Балдардыҥ јуруктарыныҥ кӧрӱ-маргааны Россияда ӧткӧн  Эземниҥ ле Мактыҥ јылына учурлалып, «Јажыл планета-2020» деген бастырароссиялык экологиялык XVIII форумныҥ «Јуу ӧйиндеги јӱрӱм» ле «Јууныҥ кийниндеги јӱрӱм» деп адалып ӧткӧн.

База бир оморкодулу једим — 2015 јылда Ада Чичкакова федерал кеминде ӧткӧн «В. И. Вернадскийдиҥ адыла адалган экологиялык сый» деп XII кӧрӱ-маргаанда эрчимдӱ туружып, диплом алган.

Јылдар ӧдӧт, балдар ӱредӱзин тӱгезип, бойыныҥ јолыла барат. Ордына база ӧскӧлӧри келет, кружокторго јилбиркеп јӱрет. Нениҥ учун дезе кемниҥ де аказы эмезе эјези школдогы лесничествоныҥ эрчимдӱ туружаачызы болгон ло «Чалын» деген палаточный лагерьдиҥ ижинде турушкан ине. Је олордыҥ кажы бирӱзи ӧткӧн ӱредӱдеги ӧйин кыйалтазы јогынаҥ эске алар. Бу лесничество эки колго, санаа-сагышка, кӱӱн-тапка сӱрекей керектӱ, тузалу иш деп, бис билерис.

Н. ТАЙТЫКОВА

ФОТОЈУРУКТА: А. Чичкакова ӱренчиктери

Е. Киндыковала, М. Кайданоровала кожо