Манкурттыҥ салымы, јолы — туйук

26.04.2021

Павел Кучияктыҥ адыла адалган театрда кандык айдыҥ 16-17 кӱндеринде Калмык Республиканыҥ нерелӱ санатчызы режиссер Баатр Колаевтиҥ тургускан «Кабай» деп адалган ойын-кӧргӱзӱниҥ премьеразы ӧтти.

Бу ойын-кӧргӱзӱ Чингиз Айтматовтыҥ «И дольше века длится день» деген романынаҥ алылган «Манкурт керегинде туујы» деген бажалыгы ла тӱрктердиҥ VI-XII чактардагы поэзиязы аайынча. Режиссер романда айдылганын, бичилгенин ӧскӧртип, кубултып, «Кабайды» бойыныҥ кӧрӱмиле, кӧргӧниле тургускан. Је ондый да болзо, ойын-кӧргӱзӱниҥ тӧс учуры, ӧзӧги кажы ла кижи чыккан-ӧскӧн јериле, тӧрӧл тилиле, ада-ӧбӧкӧлӧриле јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ, чактардаҥ ала каныла, киндигиле тудуш деген тӧс шӱӱлте кубулта јогынаҥ артты. Кажы ла кижи ӧткӧн ӧйлӧ, бӱгӱнги ле келер ӧйлӧ тӱӱкилик учурлу бирлик колбуда. Тӱӱкилик колбулар кандый бир ӧйдӧ, айалгада ӱзӱле берзе, јер-алтайын, тилин, угы-тӧзин ундуп салган кӧлӧткӧ ошкош улус азып-тозып, кыйынду-шыралу јӱрӱмин јӱрет. Санаазы-укаазы кириш-чыгыш, кыйналган улустыҥ, эмезе манкурттардыҥ, коркышту салымын режиссер кыргыз ла алтай калыктардыҥ тӱӱкилик јолы, јаҥжыккан јаҥжыгулары, эрјинедий энчи-байлыгы (чӱм-јаҥы, јаҥар кожоҥы ла о. ӧ.) ажыра кӧргӱзет. Калыктыҥ эҥ јаан байлыгы, ырыс-кежиги, курчуузы-коручылдары оныҥ чыккан-ӧскӧн алтайы, тӧрӧл тили, јаҥдаган јаҥы, ада-ӧбӧкӧлӧриле, тӧстӧриле ӱргӱлјикке ӱзӱлбес колбулары…

Ӧскӧн-чыккан јерине, алтай тилине, чӱм-јаҥына, јаҥжыгуларына, укталып барган угы-тӧзине јилбӱӱ јаан. Тилин билер јиит улус — ырысту улус. Шак бу ойын-кӧргӱзӱ кажы ла јиитти ӧзӧгиндеги, кӧксиндеги одын, јарыгын јылыйтпазын, тӱӱкизиле, калыгыла, тилиле, јериле оморкоп јӱрзин деп баштанат. Учураган уур-кӱчтердеҥ тууралабазын, удура базып, јеҥӱлӱ ӧдӱп чыксын. Бойын, албатызын, тилин тооп, оморкоп јӱрери кажы ла јииттиҥ кӧксинде бар. Ондый бийик кӱӱн-тапты, санаа-кӱӱнди бу ойын-кӧргӱзӱ берет. Бу јӱрӱмде манкурттар ба айса алтай алып баатырлар, керсӱ кыстар болуп јӱрер бе — кажы ла кижиниҥ бойынаҥ камаанду.

«Кабай» деген ойын-кӧргӱзӱ су-алтай тилле ӧтти, орус тилге синхронный кӧчӱриш болгон. Сценарийин алтай тилге Алтай Республиканыҥ нерелӱ ишчизи, актер, поэт, ченемелдӱ кӧчӱреечи Качканак Багыров сӱрекей јакшы кӧчӱрген. Актерлор до Каракол ӧзӧктиҥ су-алтай байлык, јымжак куучын-эрмегин лапту, чокым айдып ойнодылар. Тил јанынаҥ ачык-јарык куучындар ӧдӱп турган ӧйгӧ бу кӧргӱзӱ сӱрекей эптӱ келишти. Бир јанынаҥ тилдиҥ байлыгын угадыс-кӧрӧдис, экинчи јанынаҥ бу байлыгын ычкынган-јылыйткан јиитти, оныҥ салымын кӧрӧдис.

Ойын-кӧргӱзӱниҥ јурукчы-тургузаачызы РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы Валерий Тебеков, кӱӱле Азулай Тадинов кееркеткен. Јаҥар кожоҥ јанынаҥ актерлорло Жанетта Тонова иштеген.

Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Ирина Майманова Найман-Ананы, оныҥ уулы Јоламанды (Манкурт) Айдар Унатов, Јоламанныҥ адазы Тӧнӧнбайды, база јарлык кижини Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи Александр Майманов ойнодылар. Ӱч кысты (сӱнелерди) Арунай Тазранова, Светлана Чельчикова, Алина Попошева, Јоламанныҥ нӧкӧрлӧрин, онойдо ок жуань-жуандарды Эмил Колбин, Игорь Тазранов, Сергей Майнаков ло олордыҥ јаанын Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Евгений Папитов, уулчакты Даниял Муратов ойнодылар.

Найман-Ана ла Тӧнӧнбай јаҥыс уулы Јоламанды јылыйтып, ӧзӧккӧ батпас ачу-коронын чыгара айтканын угуп, кӧрӧӧчилердиҥ кӧкси бӧктӧлди. Эне кижи ачу-коронго до бастырткан болзо, је ӧзӧги бек, бекем, кӧкси ойлу, тереҥ болгонын Ирина Майманова бойыныҥ ойыныла кӧргӱсти. Александр Майманов ачуга бастырткан, угын улалткан, ижемји болгон уулын ычкынган аданыҥ, јарлык кижиниҥ сӱр-кеберлерин толо, лапту эдип ойногон.

Јоламан (Манкурт) ӧштӱлердиҥ колына кирип, олордыҥ шок, каршулу керегинеҥ улам бойыныҥ ады-јолын, ада-энезин, јер-алтайын, тилин, угы-тӧзин ундып, кӧс лӧ кӧргӧн јер јаар барат. Јоламанныҥ сӱр-кебери, салымы коркышту. Айдар Унатов јииттиҥ кыйынду-шыралу јӱрӱмдик јолын сӱрекей чындык, толо ло тереҥ ачты. Мында актер бажын, санаа-укаазын јылыйткан јииттиҥ ич-телекейин бойыныҥ ойыныла лапту кӧргӱсти. Актер јӱргеери, кӧнӱ кыймыгыла Јоламанныҥ ӧзӧгинде туйукталган сызын, тӱбегин чыгара айдат.

Сценада актерлор бойыныҥ ойногон сӱр-кеберлериниҥ учурын јаҥыс та профессионал узы, мары, ченемели ажыра чечер эмес. Олор ойынын бойыныҥ јӱргеери кыймыгыла (пластика) бирлик ууламјыла апарар учурлу. Бу ойын-кӧргӱзӱде режиссердыҥ амадузы — ойында јӱргеери кыймыктыҥ «тили» база чокым, јарт кӧргӱзилер керек. Актерлор режиссердыҥ амадузын ойындарында јакшы кӧргӱсти.

Алтай албатыныҥ Россияга киргениниҥ 265 јылдыгына ла Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгына учурлалып тургузылган ойын-кӧргӱзӱниҥ премьеразында Эл Курултайдыҥ председатели Артур Кохоев, культура аайынча министр Ольга Антарадонова кӱнниҥ сурагына учурлалган кӧргӱзӱниҥ режиссерын, ойногон актерлорды јайаандык солун ижиле уткудылар. Уткуулду, быйанду сӧс айткандар кӧрӧӧчилерге быйанын база айттылар.

«Кабай» деген ойын-кӧргӱзӱ калыктыҥ тӱӱкизин, јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥын ла билениҥ, ада-энениҥ, уулыныҥ јӱрӱмин бир тизӱле кӧргӱсти. Мында кажы ла кӧрӧӧчиге бойына, онойдо ок албатыга «мен, бис кем, кайдаҥ келгенис ле јолысты кайдаар тудадыс» деген сурактар чикезинче тургузылат. Манкурттар кемдер, олордыҥ ӧзӧктӱ, ийделӱ, санаа-укаалу улустаҥ башказы бар ба деген сурак база чыгат.

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театр бу ойын-кӧргӱзӱни јайгыда Казаньда ӧдӧтӧн тӱрк калыктар ортодогы театральный фестивальга апарып кӧргӱзер.

***

Эл театр јарлу режиссер Баатр Колаевле 2007 јылдаҥ ала иштеп јат. Шак бу режиссердыҥ баштап ла тургускан «Вишневый сад» (А. Чехов) деген ойын-кӧргӱзӱзиле 2007 јылдыҥ тулаан айыныҥ 27-чи кӱнинде эл театр јаҥыртулу иштиҥ кийнинеҥ эжигин кӧрӧӧчилерге ачкан. Оныҥ кийнинде ол балдарга Г. Х. Андерсенниҥ «Оловянный солдатик» (2010 ј.), Н. Шумаровтыҥ «Торко Чачак» (2018), орус тилле «Кабай» (2018), А. Чеховтыҥ «Предложение. Юбилей» (2019) деген кӧргӱзӱлерин тургускан. Јайаандык колбулар улалат.

К. ПИЯНТИНОВА

С. ОРОЕВТИҤ фотојуруктары

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина