Алтайдын Чолмоны

«Јуу-чак ла болбойтон болзо…»

29.04.2021

«Тӱжензем – эмдиге ле ондо, озодо јӱрген јерлерде, уй саап, база нени де иштеп ле турарым. Эт-канга јажын-чакка шиҥилип калган иш болбой. Бистиҥ ӱйениҥ кӧргӧн шыразын айдарга да болбос…» – деп, Шабалин аймактыҥ Каспа јуртында јаткан Арајан Юдиновна Иркитова куучындайт.

Арајан Юдиновнага, бичикте бичилгениле, былтыр 90 јаш толгон. Бойыныҥ айтканыла, ол 1928 јылдыҥ кижизи, 93 јашту болор. Каспадаҥ кыр ажыра Коскол деп јерде чыккан, эне-адазы эмдиги јурттыҥ ӱсти јанында Чибит-Оозы деп јерде јуртаган.

«Адам, Јуучыл деген кижи, јууга барала, јанбаган. Канайда барганы сагыжыма јакшы кирбей јат. Иштеҥ келеле, јӱре берген ошкош. Энем эки оогош балалу арткан. Коркышту кӱч ӧйлӧр не ол тушта. Эр улус јууга јӱре берген. Јуртта ӱй улус, карган-тижеҥдер ле балдар арткан. Ончо ишти олорго эдерге келишкен» – деп, ӧрӧкӧн эске алат.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга Каспа јурттаҥ 97 кижи барган, јанып келгени – 28 кижи. Бӱгӱнги кӱнде јууныҥ  ветерандарынаҥ бу јерде эзен арткан кижи  јок. Калганчызы – Иван Тадаевич Кергилов тоолу јылдар мынаҥ кайра божогон.

Эмди Каспа јурт турган јерде аш салган кыра болгон деп, Арајан Юдиновна куучындайт. Кичинек ле ачык јерди салдала сӱрӱп, аш салар. Ончо иш кызыл колдыҥ кӱчиле эдилген.

«Улус кобылар сайын јаткан. Бригадада иштеген улус айлына конорго јанбайтан. Арба, буудай ол ӧйлӧрдӧ сӱрекей јакшы бӱдетен, оны јуунадып, чыдап болбой турарыс. Мен атка јеккен тырмуушла кыра да тырмагам, кыра да сӱргем, барабан деген немеле аш та сокком – деп, ол айдат. –Курсак коомой. Иштеген улуска картошко кайнадып турар. Малдыҥ аарчызын бир калбактаҥ ӱлеп туратан. Озо ӧйдӧ бисте картошконы отургыспаган. Оноҥ кайдаҥ да бир сабат ӱрен, картошконыҥ  бӱрин экелип, отургузып баштаган. Эҥ ле озо Тӧҥ бажында јаткан Каакаш деген кижи отургыскан эди. Бригада аҥдайтан бир кижи тудатан. Ол элик адып экелзе, оныҥ эдин кайнадып, јип турарыс. Тус база јок болуп турар, једишпейтен, экелбейтен бе кандый. «Талкан найдем, соль нету» – деп, уулдар айдыжып турар.

Уйда-эште иштегенде, эмеш кем јок, саалган сӱттеҥ ичип аларыҥ. Ӧлгӧн малдыҥ эдин де јип турбай. Куча, кой ӧлгӧндӧ, оны кӧмӱп салза,  араайынаҥ казып, кайнадып јип турарыс.  Торо улус кайда баратан. Ӧлгӧн уйдыҥ ичиндеги бозуныҥ эди јымжа-ак, сӧӧгинеҥ бери јип аларыҥ. Нени јибеген, нени кӧрбӧгӧн деп айдар, баш болзын. Улусты не аайлу иштеткен. Мынайда иштеер-иштеер, јылдыҥ учында дезе не де јок, бодоп ло иштеп јат.  Акча деген немени кӧрбӧйтӧнис те. «Дебитор» ло деер, ол та не дегени, билип-оҥдоп то турганыс јок. Јылдыҥ учында каа-јаа мӧт берип туратаны сагыжымда арткан.

Кандык-саргайга јеткенде, бир сӱӱнчи. Оны изӱ кӱлге кӧмӱп те, сӱтке кайнадып та јип јадыҥ. Кандык јаан болотон, кере тӱжине бир сабатты казып аларыҥ. Саргайды оодып ийзеҥ, кӧ-ӧп болор, оны база сӱтке кайнадарыҥ. Улустыҥ айылдарында кандыкты, сарјуга салатан деп, тизип койгон туратан. «Кандык-саргай јигенер, оныҥ учун слер кӱчтӱ» – деп, эмдиги улус айдат. Бу чын болор бо? Кандыкты, саргайды казатан озык деген неме болгон. Казыкла кассаҥ, ичиҥ ачый берер. Мениҥ энем 84 јашка јетире јӱрген. Озыгым кайда да артып калган деп, јаантайын ла айдып отуратан.

Албаты ол тушта кӱчтӱ болгон бо кандый – амыр да билбес, сыр кожоҥло ло иштеер…».

Аттыҥ божозын ла туткан кийнинде, оҥдолып, иштеп баштай бередиҥ деп, Арајан Юдиновна айдат. Ол јууныҥ јылдарында, бала јаш тушта, Јырачы Мундусов деген кижиле кожо ӧлӧҥ тартканын эске алып, кийими коомой учун соокко тоҥып, ӱч чанакка ӧлӧҥди айруштап саларга кӱчи јетпей, мойножып турза, бу јаан кижи отты салып, јылынып ал деп ого килеп туратанын куучындаган. Бу кижини јажы јаан учун ба, су-кадыгыныҥ айалгазынаҥ ба, јууга албаган.

Каспа јуртка 1966 јылда кӧчӱп келгенин Арајан Юдиновна куучындайт. Оноҥ озо бу јерде «Јаҥы јурт» ла «Таҥ Чолмон» деген колхозтор болгон эмтир. Оноҥ олор биригип, «Таҥ Чолмон» деген бир колхоз тӧзӧгӧн.

Арајан Юдиновнадый јаан јашту улус тергеебисте ас. Олордыҥ јӱрген јӱрӱмин, иштеген ижин сананзаҥ, јеткил-бӱткӱл, јакшы јӱрген бир де ӧй болбогон ошкош, јажына ла ӱзӱлгенче иштеген. Оныҥ учун ӧрӧкӧндӧрдиҥ куучыны кӧбизинде иш ле керегинде.

Былтыр Арајан Юдиновнаны Бийск калада јуртаган кызы: «Слердиҥ Каспагар кайда да барбас, кыштап алала, јанып келереер» – деп, сӧскӧ кийдирип, апарган болтыр. Је ол ондо бир ле ай чыдашкан. «Балдар ишке јӱре берер. Куучындажар алтай кижи де јок, ондо канай јадатан? «Айылым бар, јанатам» деп кызыма, «Домой хочу. Родинам тянет» деп, орус кӱйӱме кӱнӱҥ ле айдып отурганда, калажырабай база, кайда барзын экелбей» – деп, Арајан Юдиновна куучындайт.

Оныҥ јаткан эки кып турачагы јылу ла ару эмтир. Јеени Алена Соенова кӱнӱҥ ле одын-суузын экелип, кӱӱнзеген курсагын азып берет. Ӧрӧкӧн эмди де бош отурарын кӱчсинет. «Јаш тужында кӱн јетпейтен, эмди кӱн ажырып болбос ӧй келген. Уйку јок» – деп, ол комыдайт. Оныҥ учун ол тӱште јуугында айылдаштарын айылдап, јурттыҥ ичиле кӱчи јеткенче базып јӱрет. Айылыныҥ јанында јылу кӱнде кӱнзеп отуратан тӧҥӧштиҥ тӧзи бар эмтир. Бу кижиниҥ эмдиге јетире тӱӱнип турганын кайкап кӧрдис.  Башка-башка јерлерде јаткан тӧрӧӧндӧрине сыйлаарга белетеп салган јӱзӱн ӧҥдӧрлӧ кееркеде тӱӱген отургышка, полго јайар эдимдери кӧп болтыр. «Ийне саптаарга кӧс јетпес. Азыйда тере уужап, тондор до, алтай бӧрӱктер де кӧктӧгӧм. Эмди кӧс јетпей јат. Отурарга чыдажып болбой, ӧй ӧткӱрерге сайгыштап турбай» –  деп, Арајан Юдиновна айдат.

Чак кире јӱрӱм јӱрӱп, јажына иштеген, бала-барка азыраган, ӧйиниҥ јаман-јакшызын албаты-јоныла кожо теҥ кӧдӱрип јӱрген Арајан Юдиновна Иркитовадый ӧрӧкӧндӧр калыгыстыҥ магы ла оморкодузы болуп јат. Олор тергеебистиҥ, орооныстыҥ тӱӱкизиниҥ тирӱ керечилери. Јууныҥ туружаачылары эзен јӱрерде, олордыҥ куучындарын јазап укпаганыс, бичип албаганыс ачу. «Тылда иштегендер», «јууныҥ балдары» деген  јаан улустыҥ тоозы јылдаҥ јылга астайт. Олорды арга јеткенче кичеер, айтканын угар керек.

«Јӱрӱмигерди кайра кӧрӱп сананзагар, кандый ӧй јӱрерге јакшы болгон?» – деп, Арајан Юдиновнадаҥ сурагам ла ол јиит, бӧкӧ ӧйлӧрин эске алар болор деп санангам. «Эмдиги ӧй јакшы эмей. Јуу-чак јок ӧй…» – деп, ӧрӧкӧн айткан.

Арајан Юдиновнаны келип јаткан јаан байрамдарла — 1 Майла, Улу Јеҥӱниҥ байрамыла уткуп, бек су-кадык, ырыс-сӱӱнчи кӱӱнзейдис.

Светлана КЫДЫЕВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы