Алтайдын Чолмоны

Меҥдетпе мени, сен Ӧйим…

17.05.2021

Кӱӱк айдыҥ 5-чи кӱнинде чолмончы-журналистке, Тохнин Тениш Урматовичке, 70 јаш толды. Ол јӱрӱминиҥ 50 јылга јуук ӧйин «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке берген – газетте 1973 јылдыҥ јаан изӱ айынаҥ бери иштейт.

Совет печатьтыҥ байрамында – кӱӱк айдыҥ јылу-јажыл 5-чи кӱнинде – ак-јарыкка чыкканыла ол оморкоп јӱрет.

«Газетте иштегеним ол, байла, мениҥ салымым, айса болзо, энемниҥ алкыжы – деп, Тениш Урматович куучындайт. – Школдо ӱренип турарымда, энем айдатан: «Сен, балам, чазынду ла јерде (колхоз-совхозтыҥ конторазындый јерлерде)  иштеп јӱр». Сок јаҥыс балазыныҥ јӱрӱми, салымы керегинде санааркап айтканы, байла, ол. Балазы јеҥил-јакшы јӱрзин деп, кандый ада-эне кӱӱнзебес…

Энем јажына колхозтыҥ кату-кабыр ижин бӱдӱргенин улустаҥ угуп јӱретем. Оныҥ јӱрӱминиҥ тал-ортозы Кӧзӱлде ӧткӧн. «Эртечи чилеп ӧлӧҥ чабатан кижи колхозто ас болгон» деп, ӱӱре-јелези айтканы санаамда артып калган.

Кийнинде Кырлыкта экӱдеҥ-экӱ эки-јаҥыс малыска ӧлӧҥ белетеер ӧйдӧ 7-чи класстыҥ ӱренчигин чалгыла канайда иштеерине энем ӱреткен эмей.

Ол кӧкчи ус кижи болгон, оныҥ учун Кырлыктыҥ кӧп улузы ого суракту келетен. Керосиндӱ лампаныҥ јанында кой терезинеҥ тондор, кӧм-теренеҥ ӧдӱктер, камду кӱреелӱ бӧрӱктер, ӧскӧ дӧ эдимдер кӧктӧп, кӧп тӱндер ӧткӱрген. Оныҥ кӧктӧнгӧнин кӧрӱп јадала, уйуктап каларым» — деп, Тениш Урматович јаш тужын эске алынат.

Т. Тохнин Кан-Оозы аймакта Кырлык јуртта Койон јылда чыккан, сегисјылдык школды мында, онјылдык школды Кан-Озында божоткон. Энези – таҥды сӧӧктӱ Эртечи, адазы – кыпчак сӧӧктӱ Урмат.

Ол ГАГПИ-ниҥ (эмдиги ГАГУ) историко-филологический факультедин 1973 јылда ла Новосибирсктеги ВПШ-ныҥ журналистика бӧлӱгин 1983 јылда очно божоткон.

Тениш Урматовичтиҥ трудовой книжказында эки ле бичимел бар: 1. 1969 ј. – Кырлыктагы јылкы ӧскӱрер совхозтыҥ койчызы, 2. 1973 ј. – «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ корреспонденти.

Ол ӱч редактордыҥ – С. С. Тюхтеневтиҥ, И. И. Белековтыҥ, Т. Н. Туденеваныҥ  ордынчызы болгон.

Нениҥ учун редактор болбогонор деген суракка ол удура сӱмелӱ кӧрӱп, кыска каруу берет:

– «Алтайыс, тилис, салымыс» деп бичигимде бу суракка кокыр кептӱ, је чике каруу бергем…

Бӱгӱн ол «Чолмоныстыҥ» јетирӱлер  беретен бӧлӱгиниҥ јетен јашту «јиит»  корреспонденти.

Ол јаан эмес тӧрт бичиктиҥ авторы – «Аҥчылар» (2006), «Алтайыс, тилис, салымыс» (2015), «Јакшыга, Јарашка бӱдӱп јӱрейин» (2020), «Энезиниҥ алкыжыла» (2017).

Ижи учун «За заслуги перед Отечеством» деп 2-чи степеньдӱ орденниҥ медалиле кайралдаткан, «Алтай Республиканыҥ нерелӱ журнализи» деп ат адаткан.

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ тӱӱкизин коскорып-шиҥдеген иш алтай публицистикада јок. Бу ууламјыда баштапкы алтамды Т. У. Тохнин эткен. Оныҥ  «Алтайыс, тилис, салымыс» деп бичиги газеттиҥ тӱӱкизине учурлалган деп айдарга јараар.

Тениш Урматович 1970-чи јылдарда Горно-Алтайский автоном областьтыҥ самбо кӱреш аайынча јуунты командазына кирип, нӧкӧрлӧриле кожо Алтайыныҥ магы учун кебисте кӧп катап кӱрешкен, ачу терин тӧккӧн.

Алтай Республикада кӱрештиҥ бу бӱдӱми канайда ӧзӱп баштаганы керегинде ол газеттиҥ страницаларында, бичиктеринде кӧп катап эске алынат, ады-чуузы чыккан самбисттердиҥ, таскадаачылардыҥ ады-јолдорын адайт. Самбо кӱрештиҥ республикан федерациязыныҥ баштаҥкайыла Тениш Урматович «За любовь и верность самбо» медальла кайралдаткан.

Ол Республикада ок-јаадаҥ адатан спорт таркап барарына јаан камаанын јетирген. 1978 јылда Горно-Алтайский облисполкомныҥ јакылтазыла бу органныҥ физкультура ла спорт аайынча бӧлӱгиниҥ инструкторы Трофимовло кожо Улан-Удэ калага аҥылу командировкага барып јӱрген. Ол јол-јорыктыҥ амадузы ок-јаадаҥ канайда адарыла, оны јон ортодо канайда таркадарыла таныжары болгон.  Не дезе, 1970-чи јылдарда  ок-јаадаҥ адатан спортты алтайлар јӱк ле  кинолордоҥ оноҥ-мынаҥ каа-јаада ла кӧргӧн эмей.

Бу командировканыҥ кийнинде Горно-Алтайскта Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ албатыларыныҥ спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча Спартакиадазы баштапкы катап ӧткӱрилген. Ок-јаадаҥ адары ол ло ӧйдӧҥ бери республикада тарап-таркап барган…

Урматовичтиҥ сӱӱген кожоҥдорыныҥ бирӱзинде мындый сӧстӧр бар:

Не торопи мое ты, Время,

Дай досказать, дай долюбить.

Я знаю ты меня сильнее,

Но дай мне силы,

Чтоб творить.

Морщинки словно паутинки

Все чаще вижу на лице.

Остановись мое ты, Время,

Чтоб я был в твоем лице…

Теперь все чаще в небо глядя,

Прошу прощения у небес…

Дай, ты мне, мое Время,

Много, много благих чудес…

Тениш Урматовичте чыккан Јылына учурлалган кокыр кожоҥ база бар:

Тууга чыккан Койонды

Тудуп алар арга јок.

Јетен јашту Койонды

Једип алар арга јок.

Јаан јашту чолмончыларыстыҥ бирӱзи онойдо кожоҥдоп, кокурлап јӱрет.

Бис Тениш Урматовичке су-кадык, ырыс кӱӱнзеп, мындый алкышту сӧстӧрди учурлайдыс:

Эне-тӧрӧл Алтайдыҥ

Элен-чакка алкыжы јетсин.

Тамырланган кӱмӱш кӱн

Тирӱ чогыла изитсин.

Айланып чыккан алтын ай

Ару сӱттий јарыгын сыйлазын!

Айландыра турган тууларыс

Бек су-кадык берзин.

Агарып јаткан мӧҥкӱлерис

Ийде-кӱч берзин!

 «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ӧмӧлиги

Фотојуруктарда:

1. «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» канчын јиит кыстарыныҥ — Сурайа Сартакованыҥ, Анна Суйманакованыҥ, Фаина Самыкованыҥ јанында Тениш Тохнин.
2. Борис Васильевич Кортин нӧкӧриле кожо (командировкада, Алтын-Кӧлдӧ)
3. Тениш – «браконьер» (1986 јылда Монголияга облрадиокомитеттиҥ председателиниҥ ордынчызы Таукен Яйтыновло, «Звезда Алтая» газеттиҥ корреспонденти Алексей Ивашкинле кожо окылу командировкада болгон ӧй)
4. …. – «мореман». (1975 јыл. Дембель, кӱчӱрген айда тӧрӧл «Алтайдыҥ Чолмонына» Тымык Теҥистеҥ јанган ӧй. )
5. …. – «космонавт». (Московский область. Звездный городок, 1978 јыл, СССР-диҥ журналисттериниҥ бастырасоюзный семинарыныҥ туружаачызы, чек ортозында СССР-диҥ Геройы. летчик-космонавт А. Кубарев.