Ороонныҥ гран-кыйузы бек сомокто

27.05.2021

Улу Октябрьдыҥ 1917 јылда болгон революциязы телкем Тӧрӧлистиҥ пограничный черӱлериниҥ тӱӱкизине кӧп јаҥыртулар экелген. Јиит совет государствого государственный гран-кыйуны орныктырып, оны коруга алары сӱрекей учурлу болгон. Албаты Комиссарлардыҥ Соведи РСФСР-дыҥ пограничный корузы керегинде декретти 1918 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 28-чи кӱнинде јӧптӧгӧн.

Ӧй андый болгон…

Ойроттыҥ пограничный отрядыныҥ тӱӱкилик документтеринде Петроградтыҥ ишмекчилеринеҥ ле Россияныҥ ӧскӧ дӧ промышленный тӧс јерлериниҥ чыгартулу улузынаҥ тӧзӧлгӧн Кызыл маанылу ат-нерелӱ Златоустовский дивизия Алтайга 1919 јылда кӧчӱрилген деп бичилет. Шак ла оныҥ частьтарына ла подразделениелерине Хакасияда, Кузнецкте ле Туулу Алтайда РСФСР-дыҥ гран-кыйузын корулаар јакылта берилген.

78-чи бригада пограничный службаны 233-чи Казанский ле 234-чи Маловишерский полктордыҥ тоозында Улаганда, Кош-Агаштыҥ ла Чолушмандагы монастырьдыҥ јанында 1920 јылдаҥ ала 1921 јылдыҥ тулаан айына јетире бӱдӱрген. 1921 јылдыҥ тулаан айында Беломорсктогы јуучыл округтаҥ 21-чи Пермский стрелковый дивизия Сибирьдиҥ јерине кӧчӱрилген. Бу дивизияныҥ тоозынаҥ Туулу Алтай јаар 62-чи стрелковый бригадала кожо 184-чи, 185-чи, 186-чы стрелковый полктор, 10-чы кавалерийский дивизияныҥ 2-чи бригадазы ла ВЧК-ныҥ 32-чи погранбригадазыныҥ 201-чи пограничный батальоны аткарылган.

Јуучыл-пограничниктер Китайдыҥ Синь-Цзянь провинциязыныҥ, Монголияныҥ гран-кыйузыныҥ јанында ла бистиҥ јерде шибееленген бандиттерле тартышкан. Государственный гран-кыйуныҥ коручылдары службазын мӧҥкӱ тошторго бӱркеткен кырлардыҥ ортозында, састу ла кӧп кӧлдӧрлӱ кыйуларда, ай-кӱнниҥ айалгазы кӱн туркунына кубулып јадар, улузы ас ла салкынду јерде ӧткӱргендер.

Пограничниктер јуучыл службазын улузы једишпес, аш-курсагы, мылтык-јепсели тутакту, ар-бӱткени јарамыкту эмес айалгаларда да ӧткӱрген болзо, је ороонныҥ гран-кыйузын сергелеҥ корулагандар. Олор шпиондорды тудуп, бандиттерди тоскурып, контрабандиттерле карам-кайрал јогынаҥ тартышкандар.

Баштапкы заставалар

1922 јылда Ойрот автоном областьта гран-кыйуны 21-чи стрелковый дивизияныҥ 185-чи стрелковый полкыныҥ частьтары корулаган. Бу полктыҥ тоозынаҥ јада тура 46-чы аҥылу пограничный батальон тӧзӧлгӧн. Оныҥ штабы Казахстанда Котон-Карагай јуртта иштеген. Батальонныҥ бир ротазы дезе каруулда Кош-Агашта турган.

Бу ла ӧйдӧ государственный гран-кыйуда «Таркаты» (эмди «Солонешное» деп бӧлӱк), «Тожоҥты», «Бугузун», «Чодро», «Јазулу» ла «Кумуртук» (калганчы экӱзи турган јерлери аайынча Улаган аймакка кирет) деген заставалар тургузылган. База бир јылдаҥ дезе «Джумала» ла «Чаган-Бургузы» (эмди Бийский бӧлӱк) деп заставалар тӧзӧлгӧн. 1924 јылдыҥ кандык айында Кош-Агашта 1-кы, Улаганда 2-чи таҥмалу комендатуралар тӧзӧлгӧн.

1926 јылдыҥ кандык айыныҥ 16-чы кӱнинде ОГПУ-ныҥ чыгарган 76/21 таҥмалу јакарузы аайынча Сибирьде Ойроттыҥ 28-чи пограничный отряды тӧзӧлип јат. Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча погранбашкартузын шак ла бу кӱнде тӧзӧлгӧн деп айдар керек. Ол ӧйдӧ дезе 9 застава болгон. Олордо службаны 69 черӱчил ӧткӧн. Погранбашкартула кожо штатта бастыра 100 кижи болгон. Гранды коручылар 87 ат тузаланган. «Тожоҥты» заставаныҥ јааны болгон В. К. Корженевский кийнинде (оныҥ бойыныҥ колыла бичиген эске алыныштары артып калган) бӱдӱн-јарым јылдаҥ Улу Октябрьдыҥ 10-чы јылдыгы (1927) темдектелип турарда, отряд јуучыл бӱдӱмге таскаткан аттарла (олорды Монголиядаҥ садып алгандар) толо јепселген деп эске алынар.

Бу ла ӧйлӧрдӧ отрядтыҥ тоозы билдирлӱ кӧптӧгӧн. Штаб кӱчин алынып, толо ийделе иштеп баштаган. Анайда ок политический, хозяйственный, санитарный, ветеринарный иштер аайынча, акча-манат јанынаҥ частьтар, чочыдулу айалгалардыҥ аайына тӱрген-тӱкей чыгатан ӱлдӱлерле јепселген взводтор тӧзӧлгӧн. Бу частьтар Кош-Агаш јуртта иштеген. Гран-кыйуныҥ узуны 550 километрге јеткен. 1939 јылда отрядтыҥ штадына саперлордыҥ ла автотранспорттыҥ взводторы кийдирилген. Колбулар тударга кӱӱлелердеҥ турган сегис станция тӧзӧлгӧн. Пограничниктер бу станцияларда бастыра 95 эжер кӱӱле туткан.

Тӧрӧлине јаантайын чындык

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде пограничниктер бойлорыныҥ јуучыл молјуларын база ак-чек бӱдӱргендер. Олордыҥ ат-нерезин керелеген кере бичиктер кӧмзӧдӧ ас эмес арткан. Јажыл фуражка кийген черӱчилдер фронтко баштапкы ла кӱндердеҥ ала атангандар. Олордыҥ кӧп сабазы фашисттерди НКВД-ныҥ 70-чи черӱзиниҥ тоозында токпоктогон. Бу фронтто немецтердиҥ кудын чыгарган атту-чуулу черӱлердиҥ бирӱзи болгон.

Јуу башталарда, Ойроттыҥ 28-чи погранотрядыныҥ бастыразына шыдар черӱчилдери олорды фронтко аткарзын деп рапорт бичигендер. Је бу ӧйдӧ Ыраак Кӱнчыгышта керектер тыҥ катуланган. Командование оныҥ учун Сибирьде тӧзӧлгӧн группировкалардыҥ тоозын тыҥ астатпаган. 1941 јылда Ойроттыҥ 28-чи погранотрядында службаны алты јӱстеҥ ажыра кижи ӧткӧн.

Пограничниктер «Кӱнчыгыштыҥ чекисти» ле «Алтайдыҥ колхозчызы» деген танковый колонналарды јепсееринде, фронтко јылу кийим-тудумдар ла ӧскӧ дӧ эдимдер аткарарында сӱрекей эрчимдӱ турушкандар. Гран-кыйуны тӱндӱ-тӱштӱ ат-нерелӱ корулагандар. Ол ӧйдӧ шпиондорло, гран бузаачыларла, уй-мал уурдаачыларла јана баспас тартыжу ӧткӧн.

Отряд Монгол Албаты Республиканыҥ, Китайдыҥ Синь-Цзяньдагы провинциязыныҥ ла Тува Албаты Республиканыҥ (СССР-га киргелек ӧйгӧ јетире) јанындагы гран-кыйуны 1944 јылдыҥ сыгын айына јетире сергелеҥ корулаган. Кӧмзӧдӧ мындый бичимел бар: «Отрядтыҥ личный составы Тӧрӧлине јаантайын чындык. Ол СССР-дыҥ государственный гранын корулаары аайынча кандый ла јакаруны бӱдӱрерге белен».

Отрядта јууныҥ кийнинде болгон айалганы кӧмзӧдӧ арткан кыска ла чокум бичимелле јартап айдар арга бар: «Офицерлердиҥ ле рядовой солдаттардыҥ тоозы јетпей де турган болзо, је отряд 1948 јылда бойыныҥ алдында турган некелтелерди бӱдӱрерин толо јеткилдеген».

Јаҥыртуларлу ӧйлӧр

Јаҥыртулу ла тӧзӧмӧлдӱ иштердиҥ шылтузында Ойроттыҥ 28-чи пограничный отряды 1955 јылда ижин токтоткон. Отрядтыҥ личный составы Кӱнчыгыш пограничный округтыҥ ӧскӧ частьтарына аткарылган. «НКВД-ныҥ черӱзиниҥ Ойроттыҥ 28-чи пограничный отряды» деп бичилген Јуучыл Кызыл мааны ла СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ Грамотазы МВД-ныҥ пограничный черӱзиниҥ Кӱнчыгыш округыныҥ башкартузына табыштырылган.

Государственный гран-кыйуныҥ участогын корулаары дезе Забайкальский пограничный округтыҥ Кызылдагы 29-чы отрядына молјолгон. Јажыл фуражкалу черӱчилдерди бу јердеҥ јӱре берген деп айткадый…

Је Ойроттыҥ 28-чи пограничный отрядыныҥ тӱӱкизи мында токтобогон. Оныҥ ордына Забайкальский пограничный округта 28-чи погранотряд тӧзӧлгӧн. Ол Улаган аймакта Акташ јуртта туруп јат. Погранотрядты тӧзӧӧри керегинде јакаруга колды 1994 јылдыҥ кандык айыныҥ 15-чи кӱнинде Федерал пограничный службаныҥ директоры — Россия Федерацияныҥ погранчерӱлериниҥ главнокомандующийи салган.

28-чи погранотряд 1994 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 30-чы кӱнинеҥ ала Россияныҥ кыдат ла монгол ороондордыҥ јанында турган государственный гран-кыйуларын корулап јат. Россияныҥ ФПС-ныҥ директорыныҥ јакарузы ааыйынча «Бийская» погранзаставага 1994 јылдыҥ куран айыныҥ
18-чи кӱнинде Таджикистанда Московский погранотрядтыҥ 12-чи заставазында болгон канду јуу-согуштарда туружып, јеҥ јастанып јыгылган Россияныҥ Геройы лейтенант Вячеслав Токаревтиҥ ады адалган.

Пограничный отряд 1998 јылдаҥ ала Казахстан Республикала тургузылган гран-кыйуныҥ бӧлӱктериниҥ бирӱзин корулайт. Россияныҥ ФСБ-зыныҥ директорыныҥ 2004 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 27-чи кӱнинде чыгарган јакарузы аайынча бу отряд Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча погранбашкартузы деп ӧскӧртӧ тӧзӧлгӧн. 2004 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 4-чи кӱнинде Пограничный башкартуга Кӧксуу-Оозы аймакта Карагай ла Кош-Агаш аймакта Јазатыр јурттарда тургузылган погранзаставалар кийдирилген. Бу погранбашкарту 2013 јылдыҥ јаҥар айында республиканыҥ тӧс калазына — Горно-Алтайскка кӧчӱрилген.

Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча пограничный башкартузыныҥ пресс-службазы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина