Алтайдын Чолмоны

754 катап чагаалап…

02.07.2021

Быјыл бис Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 30 јылдыгын ла алтай албатыныҥ бойыныҥ кӱӱниле Арасейге киргениниҥ 265 јылдыгын темдектеп јадыс. 1980 јылдардаҥ ала алтай албаты  бойыныҥ тӱӱкизин тереҥжиде шиҥдеп, Чагаа-Байрамды, Эл-Ойынды, Jылгайакты, Jӱрӱк байрамды, Сары-Бӱр ле Jажыл-Бӱр байрамдарды орныктырып баштаган. Улу Ӱлӱргеннеҥ озо јаҥыс ла караҥуй јӱрӱм болбогон, анда јаркынду байрамдар база болгон эмей. Олордыҥ бирӱзи – Чагаа-Байрам.

Незин јажырар, совет öй тушта су-алтай чӱм-јаҥдар «озогызынаҥ арткан-калган» деп, керекке алынбайтан. Ол керегинде кӧп айдарга јарабас болгон. Оноҥ улам јакшынак байрамдар ундылган, ол тоодо алтай јаҥы јылды уткуйтаны. Эмди орныгуныҥ ӧйи, эҥ талдама чӱм-јаҥдарысты јӱрӱмиске ойто кийдирер керек. Ол бистиҥ јадын-јӱрӱмисти јарандырар, ичкери јолысты ачар.

Узун-узак ӧйгӧ улай алтай јаҥыјылдык байрам болгон! Бистиҥ ада-öбöкöлöрис бир канча чактарга Чингис-каан тöзöгöн Моҥол каандыктыҥ айрызы болгон отокто јуртаган. Кара-Корум калада болгон Европаныҥ јорукчылары бичип јат: 1267 јылга јетире моҥолдор јаҥы јылды кӱскиде темдектеп турган, Хубилай-каан оны јарым јылга эртеледе кӧчӱрген. Ол учун Чингис-каанныҥ барказын Чагаа-Байрамныҥ тöзööчизи деп айдарга јараар. Анайып, туку XIII чактаҥ ала алтайлар чагаалап јӱрген албаты!

Арасей каандыкка кирген соҥында, алтайлар орус калыкта таркаган јылтоолошты тузаланган. Григориан календарьда чаган ай январь, је айдыҥ јаҥырганыла чоттозо, Чагаа-Байрам январьдаҥ ала мартка јетире келижип јат. Оныҥ учун чаган (ай) деген сöстöҥ байрамныҥ ады бӱткен.

Бӱгӱнги кӱнде айдыҥ јаҥырганыла јыл башталганын Тöс Азияныҥ моҥол тилдӱ (моҥолдор, калмыктар, буряттар) ле тӱрк тилдӱ (сойоҥдор, сары уйгурлар, Тарбагатайдыҥ кыргызтары) темдектеп јат.

Кӧп јылдарга бистиҥ улус чагаалаза, јаҥы јылды уткуйтан чӱм-јаҥдарын кобы-јикте јажынып алып, айса болзо, бойыныҥ ла билезиле ле тоолу јуук тӧрӧӧндӧри ортодо öткӱрип туратан. Баштапкы катап эл-јонды элбеде јууп алала, Чагаа-Байрам Кöкöрӱ јуртта 1993 јылда öткӱрилген. Анда «Чаага –бистиҥ байрамыс!» деп ачык-јарык айдылган.

Байрам бу јердеҥ тебӱ алынганы тегиндӱ эмес. XIX чакта мында «Кöк Ӧргöö» деп адалган боодо јаҥдулардыҥ öргööзи болгон. Ого јаҥыс алтайлар эмес, јанында јаткан сойоҥдор ло тöрбöттöр келип, бажырып туратан. Совет öйдö Кöк Ӧргööни оодып салгандар. Је оныҥ ады јурттыҥ адында иле сезилип јат.

Кӧкӧрӱде болгон байрамнаҥ ала алтай јурттарда Чагаа-Байрам орныгып башталган. Алтай Республиканыҥ тöс байрамдарыныҥ тоозына ол 2003 јылда кирген.

Онойып, ӱзе Тӱштӱк Сибирьде, Алтайдаҥ баштайла, Байлу кöлгö (Байкалга) јетире тӱрк ле моҥол тилдӱ калыктар чаган айдыҥ байрамын темдектеп јат. Сойоҥ улус оны Шагаа дежер, буряттар – Сагаалган. Чаган ай башталза, биске одоштой Моҥол ороон бойыныҥ гран-кыйузында ӱзе таможняларды бир айга бöктöп салат. Ондо Чагаа-Байрам эҥ ле јаан байрам деп чотолот.

Чагаа-Байрам керегинде јаан шиҥжӱ ишти С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган Алтаистиканыҥ институдыныҥ билимчилери бӱдӱрген. Олордыҥ алтай јаҥы јыл керегинде бичимелин мындый бичиктердеҥ кычырарга јарар: «Очерки по новейшей истории Республики Алтай (1991-2010 гг.)», (2014 јылдыҥ); «Трансформации в обществе и ценности традиционной культуры в Республике Алтай (конец XX – начало XXI веков)», «Культурно-религиозное пространство Горного Алтая в конце XX – начале XXI веков: трансформации и инновации», (2018 јылдыҥ); «Алтай калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥдары» (2019 јылдыҥ). Бу бичиктердиҥ электронный бӱдӱми www.niialt.ru сайтта салынган. Оны кажы ла кижи кычырар аргалу.

«Jылан бажы сойылды, јыл бажы эбирилди» деп, алтай јылтоолошло Уй јылга кирдис. Бу сöстöр тегиндӱ айдылбаган, тöс учурыла алдындагы öй јӱре берди, јаҥы öй башталды дегени. Чагаа-Байрам тушта бу сöстöрди јаҥыс Алтай Республикада јуртаган улус айдып турган эмес. Айылдаш Тывада эл-јон база анай ок бойыныҥ тилиле айдынат: «Чыл бажы келди, чылан бажы союлду».

Чындап, удабас эки карындаш албатылардыҥ ортозында јол ачылза, кожо чагаалажып, јалама буулап, Алтай-Каҥайды јерди алкап, саҥ саларыс!

Бу амаду ӱч-тӧрт јылдаҥ бӱдер болбой. Ол ӧйгӧ јетире јаҥы јол Мӧҥӱн-Тайга аймакта боочыларды ажып, Кӧкӧрӱге једип келер. Ого мен акту кӱӱнимнеҥ бӱдӱп јадым. Тоолу јыл кайра, студент тужымда, мен коштой республиканыҥ јааны болгон Шолбан Кара-Оолло интернет колбу ажыра најылажып алгам. Меге јараганы не дезе, ол тушта бу кижи, кандый да јамылу болзо, бойы бичийтен болгон. Бис ол јол керегинде бичишкенис. Мен эки карындаш республиканы бириктирген јолды тудары керегинде шӱӱлте эткем, оны ол сӱрекей јараткан. Канча катап бистиҥ јамылуларысла куучын ӧткӱрген, је керек јылбаста, бу ишти ол бойы баштады. Билбезим, бир алтай јииттиҥ сӧзин ол уккан ба, јок по? Је тӱҥей ле санаазында «алтайлар база јӧмӧп јат!» деген оҥдомол арткан болордоҥ айабас.

Ол јол эки республикага керектӱ. Јӱк ол јанында улус тудар эмес, бис база туружар учурлу. Ол бистиҥ албатыга кӧрӱм-шӱӱлтезин кеҥжидерге сӱрекей јаан учурлу!

Јуукта «Алтай-Ойрот» деп ватсап группада ол јол керегинде блааш-тартышту куучын ӧтти. Кезик улус оныҥ јӱк јаман јаны јаар карагылайт ошкош. Темдектезе, мал уурчылар кӧптӧӧр деп коркып јат. Керек дезе, эмди беленинче кӧлӱкле тарта берер дегени бар. Оок-тобыр сурактар ажыра јаан учурын ајарбай јадыс. Ол јол эки карындаш албатыны бириктиргениле тӱҥей. Је, чындап та, бисти канча катап ойто Алтай крайга кийдирерге умзаныштар болды. Учы-тӱбинде Горно-Алтайсктыҥ тӧс тепсеҥинде ал-камык калык турушкан митинг ӧткӧн эди. Ондо јуулган ончо укту улус «республиканы јоголторго бербезис!» деп ачыгынча угускан. Оноҥ ло бери бистиҥ республиканы јоголторы керегинде тал-табыш эмештеҥ токтоды.

Мениҥ кайкаганым, бисти ойто крайла бириктирерге турарда, коштой карындаштык республикала бириктирер керек деп нениҥ де учун бир катап айдылбады. Бис тӱӱкилик бир тазылду албатылар ине.

…Јол ачылза, бистиҥ улус барып, тӧрӧӧн улустыҥ јӱрӱмиле таныжар. Бу телекейде бис јаҥыскан эмес деп оморкоп јӱрер. Кожо байрамдаарыс, кожо чагаалаарыс!

Арчын ТОРБОКОВ