Алтайдын Чолмоны

Јайгы кӱн кышты азыраар

12.07.2021

Јайгы кӱн кышты азыраар деп тегиндӱ айдылбаган. Алтайыска јылулар келгенинеҥ ле ала јурт ээлемде иштеп турган улустыҥ ижи кайнап јат. Кыра ижи, аш салары, маала ажын отургызары, кой кайчылаары, уй-малды јайлудӧӧн чыгарары… Бу айдылган иштердеҥ келер кышты уй-мал канайда чыгары, канча кире ӧлӧҥ-чӧп белетелери чике камаанду. Тергеебис јуртээлемдик болордо, бистиҥ јӱрӱмис бу уч-турулталардаҥ база чике камаанду.

Сооксымак јас болгоны салтарын јетирген

Быјылгы јылда јас сооксымак болгон ло соок кӱндер узак чӧйилген. Оныҥ учун республикада кыра ижи оройтып башталган. Темдектелген ӧйинеҥ јаскы иш эки неделеге оройтыган. Кӱӱк айдыҥ учында кезем јылып, јаан изӱ айда јаашту кӱндер турганы јайым одорлорго камаанын јетирген. Канча јылдарга ӧзӱп турган јерлерде ӧлӧҥ тӱрген чыгып, бу јааштарда арбынду койылган.

2021 јылдыҥ кыра ижи мындый кӧргӱзӱлерле тӱгенген: 6,9 муҥ га јерде аш отургызылган (пландалганынаҥ 96%), 48,9 муҥ га јерде – јаҥыс јылга чыгатан азырал культуралар (пландалганынаҥ 114,9%), 1,7 муҥ га јерде – узак јылдарга чыгатан азырал ӧлӧҥ (планга келиштире 92%), 2,2 муҥ га јерде — картошко (2020 јылдыҥ кемине келижип јат), 0,4 муҥ га јерде – арткан маала ажы (2020 јылдыҥ кемине келижип јат).

Азырал отургызарынаҥ озо ээлемдердиҥ јерлери, кыралары ажындыра белетелген, сӱрилген ле минеральный удобрениелер салынган. Текши тооло мындый кыралу јерлердиҥ кеми темдектелген планнаҥ 111%-ке ажа берген. Тузаланылган минеральный удобрениелердиҥ кеми 2020 јылдыҥ кемине теҥдежип, 453 тоннага јеткен.

Бӱгӱнги кӱнде республиканыҥ ээлемдеринде ӧлӧҥ ижи башталып калган. Јаан изӱ айдыҥ 9-чы кӱнине јетире 2,7 муҥ га јерде ӧлӧҥ чабылган, 1,9 муҥ тонна азырал белетелген. Ол тоодо сенаж – 1,3 муҥ тонна. Ашты, картошконы ла арткан маала ажын јуунадар ишти ээлемдер куран айдыҥ ӱчинчи онкӱндӱгинде баштагылаар. Јуртээлемчилердиҥ азырал белетеер ижин тергеениҥ јурт ээлем аайынча министерствозы ајаруда тудат ла кажы ла неделениҥ учында тӱп-шӱӱлтелер эдет.

Уй саачылардыҥ маргааны — Алфероводо

Кажы ла јыл јайдыҥ баштапкы айында республиканыҥ уй саачылары бойыныҥ узын кӧргӱзип, эҥ артык уй саачыныҥ ады-чуузы учун маргыжып јадылар. Јуртээлемчилердиҥ база бир јилбилӱ туштажузы деп бу маргааанды адаарга јараар.

«Эҥ артык уй саачы-оператор» деп адаткан республикан 7-чи конкурс быјыл кичӱ изӱ айда Алферово јуртта ӧткӱрилген ле тергеениҥ эҥ артык уй саачыларын јууган. Н. М. Фокинниҥ КФХ-зыныҥ јайлузында ӧткӱрилген маргаанга Майма, Шабалин, Кӧксуу-Оозы аймактардыҥ ээлемчилери јуулдылар. Ак кӧбӱги јайылган сӱтти кажы ла кӱн ичип те турган болзобыс, је ак сӱтти текши улуска белетеп, уй саап турган улустыҥ ижин кезикте сананбай да јадыс. Бу кӱч ишти бӱдӱрген ле бӱдӱрип турган эпши улустыҥ ижи јаантайын тоомјыда болгон ло артар.

Быјылгы конкурс-кӧрӱниҥ ижин республиканыҥ јурт ээлем аайынча министри Андрей Цыгулев ачкан. Кӧрӱниҥ ижинде Россияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ уй-мал ӧскӱрери ле укту мал ӧскӱрери аайынча департаментиниҥ јааны Дмитрий Бутусов турушкан. Башкараачылар уй саачыларга кӱч ӧйдӧ бойыныҥ ижин једимдӱ бӱдӱрип турганы учун быйанын айттылар.

Кызу тартыжуныҥ кийнинде јеҥӱчилдер болуп мындый уй саачылар чыктылар: 1 јер – Валентина Погодная (Шабалин аймактыҥ јуртээлемдик ченелте ӧткӱрер Алтайский деп станциязынаҥ), 2 јер – Ксения Белозерцова (Кӧксуу-Оозы аймактыҥ «Абайский» СПК-зынаҥ), Анфиса Антонова (Кӧксуу-Оозы аймактыҥ «Амурский» СПК-зынаҥ).

Бастыра јеҥӱчилдер ле маргаанныҥ туружаачылары сыйларла, дипломдорло, баалу сертификаттарла кайралдаткандар.

«Сибирдиҥ јалаҥыныҥ кӱни-21» деп форум ӧткӧн

«Сибирдиҥ јалаҥыныҥ кӱни» деген јуртээлемдик форум кажы ла јыл Сибирдиҥ тергеелеринде ӧткӱрилет ле бойына Сибирдиҥ ле ороонныҥ эҥ артык ээлемчилерин јууйт. Бу јаан туштажуда јурт ээлемде иштеп тургандар уй-малыныҥ једимдӱ кӧргӱзӱлерин, азырал белетееринде јаҥы ууламјыларын ла ачылталарын, јуртээлемдик јаҥы техниказын кӧрӱлерде тургузып, јуулган айылчыларла таныштырат.

Быјылгы мындый јаан форум Алтайский крайдыҥ Павловский районында кичӱ изӱ айдыҥ учында ӧткӱрилген ле бистиҥ ээлемчилер, јурт ээлем аайынча министерствоныҥ специалист-ишчилери бу форумда база турушкан. Павловскто «Сибирдиҥ агропаркы» деп адалган площадка-јерде Россияныҥ 26 тергеезиниҥ башка-башка ууламјылу иштӱ 280 компаниязыныҥ ишчилери јуулган. Олор кӧрӱге бӱгӱнги кӱнниҥ јуртээлемдик техниказын, јуртээлемдик культуралардыҥ ӱрендерин, минеральный удобрениелердиҥ бӱдӱмдерин, азыралды, ӧлӧҥди оорулардаҥ, ӱрелеринеҥ чеберлеп алатан эдимдерин, уй-мал азырап-ӧскӱреринде керектӱ јаҥы эп-аргаларга тайанылып белетелген эдимдерин тургустылар. Кӧрӱге тургузылган агротехниканыҥ тоозы текши тооло 550-ге једе берген. «Ростсельмаш» завод «беспилотный комбайн» деген јаҥы бӱдӱмдӱ комбайныныҥ ижин кӧргӱскени кӧп тоолу јаҥырту иштиҥ бирӱзи болуп јат. Алтайский крайдыҥ укту мал ӧскӱрер ээлемдери укту уйларын, малын, кой-эчкилерин кӧргӱзип, чыҥдыйлу этти, сӱтти канайда аларыныҥ эп-аргаларыла ӱлешкен. «Тегерик стол» деп адалган куучын-эрмектӱ туштажуларда ээлемчилер јурт ээлемде ӧткӱрилетен цифровизация, аш ӧскӱрериниҥ једимин, технологиялык ченемелди байгызарын ла јаҥыртарын шӱӱшкилеген.

Озочылдар ајару јок артпай јат

Јурт ээлемде иштеп турган улустыҥ кӱч ижи ајару јок артпас учурлу. Јаҥыс ла јылдыҥ учында ӧткӱрилип турган јуртээлемдик байрамда эмес, јылдыҥ кажы да айында мындый тоомјыны чыгара айдар арга бар. Онойып јайдыҥ башталганында Кош-Агаш аймактыҥ аймак Совединиҥ сессиязыныҥ ӧйинде једимдӱ иштеген јурт ээлемчилерди республиканыҥ јурт ээлем аайынча министри Андрей Цыгулев бийик кайралдарла уткуган. Россияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла узак ӧйлӧргӧ Алтай Республиканыҥ АПК-зында једимдӱ иштегени учун Гульнар Аманова (Кош-Агаш аймакта уй-малдыҥ ооруларыла тартыжар станцияныҥ врач-серологы), Жанаргуль Канатова (аймактыҥ јурт ээлем аайынча башкартузыныҥ специалисти), Майра Кабаканова («Бухгалтер»  деген тӧс јердиҥ директоры), Сергей Сапо (таҥынаҥ ээлемниҥ башкараачызы) кайралдаткан. Россия Федерацияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ Быйанду самаразы Надежда Кукпековага (ээлемдик учет эдери аайынча специалист-ишчи), Јалтанбас Болтоковко (КФХ-ныҥ јааны) берилген.

Јаан јашту улус – ороонныҥ президентиниҥ ајарузында  

Јаҥжыкааны аайынча, ороонныҥ јажы јаан улузын ороонныҥ президенти В. В. Путин ајаруда тудат ла олорго учурлу сӧзин айдарга амадайт. Онойып, бу ла јуугында Оҥдой аймактыҥ 90 јажы јеткен јаан јашту улузы президенттеҥ уткуулдар ла сыйлар алдылар. 90 јажы толгон ӧрӧкӧндӧрди – Ийин јурттаҥ Санина Кожоҥ Еремеевнаны, Алтыгы Талду јурттаҥ Сабагашева Табачы Константиновнаны ла Калкина Турачы Калашевнаны јаан ажузыла В. В. Путин бойы уткуган. Президенттиҥ сӧзине кожулта эдип, јӱрӱмдик јаан јол ӧткӧн ӧрӧкӧндӧргӧ Оҥдой аймактыҥ јааныныҥ ордынчылары Анатолий Атаров ло Евгений Мартынюк быйанду сӧзин айдып, тоогонын айттылар.

Ойын-кожоҥ — ээлемчилерге

Кӧксуу-Оозы аймактыҥ администрациязында алдында јылдарда једимдӱ иштеген агитбригадалардыҥ ижин орныктырар амаду јӱрӱмде бӱдӱп баштаган.

Онойып, быјылгы кичӱ изӱ айда бу јакшынак јаҥжыгуны улалтканын керелеп, аймактыҥ Березовка јуртыныҥ Культура туразында иштеп турган «Березонька» деп адалган фольклорлык ӧмӧлиги аймактыҥ «Абайский» деп СПК-зыныҥ уй саар ээлеминиҥ јайлузына барып келген ле  ондо иштеп турган улуска ойын-концертин кӧргӱскен. Ӧмӧликтиҥ турчылары Татьяна Чернова, Альбина Урюмцева, Вера Байданова, Культура тураныҥ башкараачызы Татьяна Колмакова малчыларга, уй саачыларга кожоҥдоп, ӱлгерлеп, јайгы сыйын сыйладылар. Бу солун јорукта  «Абайский» СПК-ныҥ директоры Виктор Челах бойы база турушкан. Јайгы ӧйдӧ иштенип турган улуска бу сӱрекей јакшы сый озогы ӧйдӧ иштеген агитбригадаларды эске алдырган. Кара-Сугаш деп ӧзӧктӧ болгон туштажу аймактыҥ арткан да ээлемдеринде улалар деп иженер керек.

Јолдорго чыккан уй-мал – тӱбектиҥ шылтагы

Јолдорго чыккан уй-мал јол-јорыкка јӱрген улуска тӱбектӱ де болуп калардаҥ айабас. Оныҥ учун аймактырдыҥ, јурттардыҥ башкартуларында эл-јон бойыныҥ таҥынаҥ малын ајаруда тудуп, федерал да, јербойыныҥ да учурлу јолдорына божотпозын некеер иш јаантайын ӧткӱрилип јат.

Онойып, таҥынаҥ малын бош салып ийген улус кату каруузына тургузылат. Оҥдой аймактыҥ админстрациязыныҥ ээчиде камызында уй-малын ајару јок бош салып ийген тогус учурал шӱӱжилген. Бу уй-малдыҥ ээлери каруузына тургузылган.  Тӱнде де, тӱште де јолдорго чыккан мал кӧлӱктӱ улуска јаан тӱбек экелер аргалузын ундыбас керек.

А. Майманова белетеген