Алтайдын Чолмоны

Алтайыныҥ јерин мӧҥкӱзине салдым…

27.07.2021

Мениҥ адам Андрей Андреевич Анчибаев 1910 јылда Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртында чыккан. Олор ӱч карындаш: аказы — Јытан, сыйны — Тогун ла адам. Јытан аказы 1903 јылдыҥ, сыйны 1915 јылдыҥ улузы.

1941 јылда Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталып турарда, Јытан акабыс Экинурдагы јурт Советтиҥ јеринде «Сталин» колхозты башкарган. Мен ол керегинде јетирӱни архивтеҥ бедиренип тапкам.

1939 јылда чыккан «Красная Ойротия» деп газетте ол керегинде база бичилген. Ол тушта ол колхоз, оныҥ башкараачызы Анчибаев Дьитан ла «Карл Маркс» колхоз, башкараачызы Кынов Арбай — озочылдардыҥ тоозында, ондо ок озочыл колхозчылардыҥ јуругы салылган.

1942 јылда Јытан акабыс бойы бичик бичип, јууга атанган (ол тушта башкараачыларга «бронь» берип туратан). Эземниҥ бичигинде бичилгениле, Анчибаев Дьитан 1942 јылда 272-чи стрелковый дивизияда јуулажып, шыркадаҥ улам медсанчастьта божогон, сӧӧги Чач кӧлдиҥ јанында јуулган.

Бу бичилгени керегинде элбеде билип аларга болуп, мен Ленинградский областьтыҥ военкомына акабыс јуулган јерде карындаштык мӧҥкӱ, кереес бар ба деп суракту самара бичигем. Бир канча ӧйдӧҥ былтыр, Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгында, Ленинградский областьтыҥ Подпорожский районыныҥ Винницкий деген јурт јеезезинеҥ каруу келген. Оныла кожо карындаштык мӧҥкӱге келип барзын деп кычырту салылган. Сыйным Тамара Андреевна Яйминала кожо јолго белетенип, билеттерди садып алганыс, је коронавирустаҥ улам барып келерге келишпеди.

Быјыл колбу тудуп, база катап кычырту алала, мен јолго шыйдындым. Кӱӱк айдыҥ 6-чы кӱнинде республикадаҥ атандым. Санкт-Петербургта  меге институтта кожо ӱренген ӱӱрем Клавдия Токтоевна Битешева-Мекечинова кожулган. Кӱӱк айдыҥ 7-чи кӱнинде 400 км јер ӧдӱп, Винницкий јурт јеезеге јеткенис.

Јеезениҥ администрациязыныҥ улузы бисти уткуп, школ-интернатта конор јерди де белетеп салган болтыр. Школдыҥ завучы Татьяна Павловна ла советтиҥ кижизи Надежда Улич биске јурттыҥ ичиле экскурсия ӧткӱрген. Винницы јурт јуу ӧйинде Лодейно-Польско-Подпорожский районго кирип турган болгон, эмди ол Подпорожский  район деп адалат.

Санкт-Петербургтаҥ 10 саатта чыгала, кӧп јурттар ӧттис. Синявино деп јурттыҥ јанында јуу ӧйинде блокадный курчу-кольцо ӧткӧн. Мында Экинурдаҥ да јуулашкан улус бар: Кынов Арбай јуу-согушта шыркаладып, бир колы јок арткан. Ол тӧрӧл јерине јанып, колхозто уур-кӱч иштерде турушкан, бала-барка азыраган. Оныҥ јаан кызы Роза Арбаевна бастыра јӱрӱмине Экинурдыҥ школында иштеген. Эмди ветерандардыҥ соведин башкарат, школдо јуучыл мактыҥ залын, Ольга Бертгольцтыҥ «Кем де ундулбаган, не де ундулбаган» деп сӧстӧрине баштанып, јуртта кереес ачарын јӧмӧп башкарган, јуучыл ветерандардыҥ фотојуруктарын јууп јазаган. Синявино јуртты ӧдӱп, бу ончо керектерди сананып барааттым…

Мурманск јаар барган Северный трактла узак ла бардыс. Бир канча ӧйдӧҥ бис оҥ јанындӧӧн бурып, Лодейное Поле, оноҥ Подпорожск деп райцентрлерди ӧттис. Јуудаҥ озо бу јерлерде калалар болгон дежет. Јуу ӧйинде бу Лодейное Поледе Тумазы деп јерде штаб, офицерлердиҥ туразы, госпиталь болгон эмтир. Бу јерди ӧдӱп јадала, Лодейнопольский ууламјыда Экинурдаҥ Некоров Чага деп кижи јуулашканын эске алдым. Ол јуртына эзен-амыр јанып келеле, шыркалары билдирип те турган болзо, кӧп јылдарга колхозтыҥ иштеринде иштеген, бала-барка азыраган. Автобустыҥ кӧзнӧгинеҥ бу јерлерди кӧрӧримде, санаамда Экинурдыҥ јуулашкан улузыныҥ јӱрӱми элестелип турды…

Винницы јурттыҥ школында 1941-1945 јылдардыҥ јуу-чагына учурлалган јаан, бай музей бар. Ондо директор болгон кижи јууныҥ баштапкы ла кӱндеринеҥ ала кӱнлик бичип, партизандардыҥ отрядтары, јуучыл јерлештериниҥ, ол тоодо школдыҥ балдарыныҥ нерези керегинде бичигени, јууныҥ трофейлери, кӧп фотојуруктар бар эмтир.  Оны базып кӧрӱп, ӧзӧгиске сыс тартты — кандый кӧп шыра кӧргӧн улус…

Онойдо ок бис репрессияга алдырткандардыҥ теҥери алдында музейине барып јӱрдис. Сӱрекей кӧп улус актуга айдадып, јабарладып, аттырткан. Кӧбизиниҥ ады-јолдоры кийнинде акталган.

Бу јерлерде вепс уктулар јадат, олордыҥ тили финн-угор группага кирет. Јуртыныҥ ортозыла тууразы 5-6 метр Оять суу агат. Јуу ӧйинде оныҥ бир јарадында финндер, бирӱзинде бистиҥ јуучылдар турган. 1941 јылда бу јерге 114-чи Сибирский стрелковый дивизия келген. 1942 јылда — 272-чи стрелковый дивизия. Ондо бистиҥ акабыс Дьитан Анчибаев јуулашкан. Оныҥ кийнинде танктардыҥ дивизиязы келип, јуу-согуштарда турушкан…

Эртенгизинде, кӱӱк айдыҥ 8-чи кӱнинде, 9 саатта бис јурттыҥ ортозында турган карындаштык мӧҥкӱге келдис. Мында табылган 2 муҥ јуучылдыҥ ады-јолдоры кара мрамор плитага бичилген эмтир. Сибирьдеҥ келгендердиҥ ӧбӧкӧлӧри кӧп болгонын таныдыс. Ондо якут, бурят, хакас, орус, алтай сибиряктар, 18-40 јашту эрлер јуулажып божогондор. Табып, таныган улустыҥ тоозы 2 муҥ, ады-јолы јарталбай арткандардыҥ тоозы оноҥ до кӧп. Мыны сананзаҥ, кӧзиҥ јашталар. Бу јерлер кыр јок, јалаҥ, сас, суулу-кӧлдӱ јерлер. Јас-јайда суу мынаҥ барбайтан эмтир. Мында јуулашкан улуска кӱч ле болгон. Олорды јуулап финндер келген деп уктыс. Олор герман черӱле јӧптӧжип, тӱндӱк-кӱнбадыштаҥ кирип, Ленинградка экинчи тыш блокадный курчу эдерге албаданган. Је Сибирьдиҥ 114-чи ле 272-чи стрелковый дивизиялары ла бистиҥ танктардыҥ дивизиязы оккупанттардыҥ бу амадузына бӱдерге бербеген.

Бу јерлерде јаткан албаты Сибирьдиҥ черӱчилдерине јаан быйанду јӱредилер. Мында јууны кӧргӧн, ол ӧйдиҥ улузы ончозы јада калган эмтир. Је олордыҥ бала-барказы, эмдиги ӱйе ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ куучынын тӧкпӧй-чачпай, јанчыкка салып алган, биске кӧстиҥ јажын тӧгӱп, куучындап тургулады.

Олордыҥ куучындаганыла, финндерде кӧп снайперлер болгон. Эҥ ле озо олор офицерлерди, командирлерди, аттарды аткылайтан. Аттар јок, јуучылдар тӧжине јетире сууда, мылтык-јепселдерин сӱӱредип, аттыртып, сууга јыгылып божогон. Сибиряктар јуу-согушка барза, медальондорын кийбей барар болгон дежет — ӧлтӱртип салар деген јаман темдек дежер. Суу јабызап, тартылган кийнинде, јербойыныҥ улузы табылган ады-јолы јок сӧӧктӧрди онойып ла јууп салатан. Бӱдӱн аркала базып кӧрдис — кайда ла ады-јолы јок тӧстӧктӧр. Андый да болзо, улус бери чечектер экелип салып турат. Онойып, бери бӱткӱл Сибирьдеҥ, Казахстаннаҥ кӧп улус келип турган эмтир.

«У» таныктаҥ башталган ӧбӧкӧлӧрлӱ плитада Утяшев деп ӧбӧкӧ кӧрдим, коштойында скобкаларда Утешев деп кожуп салтыр, байла, тӱзеткен. Мениҥ энемниҥ оогош сыйны Утешева (Ильина) Караҥ, эш-нӧкӧри  Утешев Манат Шыргайты јурттаҥ, 1941 јылда јууга атанган. Оныҥ карындажы Утешев Кӧктӧн. Ол биледеҥ јууга 5 кижи барган, ончозы сурузы јок јылыйган деп айдылган. Плитада «Утешев» деп тегиндӱ чокумдалбаган. Кем билер, айса болзо, ол эки башка кижи бичилген, бирӱзиниҥ ады јарталбаган, ол Алтайдаҥ болор бо? Бала-барказы бедиреништӱ ишти ӧткӱрер болор бо?

Оноҥ ары арал ичиле базып, Јытан акабыстыҥ сӧӧги јуулган јерге јеттис. Оноҥ тыҥ ыраак јокто Чач кӧл јаткан. 1942 јылдыҥ јаан изӱ айында мында канду јаан јуу-согуш болгон. Бу ла јерде медсанчасть турган, ондо шыркалаткан јуучылдарды эмдеген. Јазылар аргалузын Тумазыда госпитальга аткарган, јеҥил шыркалу ла неме болбос дегендерин мында ла эмдеп, ойто јууга аткарып, јууп салар болгон. Медсанчастьта 26 кижи божогон, тоолом-списокто Јытан акабыс тӧртинчи бичилген эмтир…

Алтайыстаҥ экелген тобрак-јерди ончо ло мӧҥкӱлерге эмештеҥ салдым. Чай-тусты, талканымды јаҥдадым, акамныҥ адын ададым, айдындым, куучындадым. Кӧксимде уур, ачу… 26 кижиниҥ ады-јолы бичилген керееске чечектер салдыс. Бу јол-јорыкта кожо јӱрген ӱӱрем Клавдия Токтоевнага јӧмӧшкӧни учун јаан быйаным айдадым.

Бу амадумды бӱдӱрип саларымда, ал-сагыжым  јеҥил боло берди. Јытан акабыс јууга атанып јадала: «Мен ырыс јок не. Бала-барка азырабадым, је мениҥ карындажым Андрей балдар азырап, ырысту болор болбой» — деп айтканын Тогун эјебис куучындайтан. Адам ла эјем эзен-амыр тужында аказы учун јаантайын санааркап јӱрген. Ол барган ла суру јок. Похоронка да келбеген. Олјого кирген болор бо? Айса болзо, јанып келер деген ижемјини олор бастыра јӱрӱмине божотпой јӱрди… Јууныҥ кийнинде улус бедиреер, сурулаар, бичиир дегенин аайлабас ӧйлӧр болгон. Акабыстыҥ јолы 80-чи јылдарда Эземниҥ бичиги чыгарда јарталган.

Кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде ӱӱремле экӱ кайра јолыска таҥла атанып ийдис. Јолой Санкт-Петербургта Јеҥӱниҥ байрамын кӧрдис. Мен ондо баштапкы катап болдым. Кӱӱк айдыҥ 8-чи кӱнинде Клавдия ӱӱремниҥ чыккан кӱни болгон, 75 јажы толгон. Мен оны база катап толо јажы киргениле уткуйдым. Су-кадык јӱр, нӧкӧрим, кӧп јаш јажа, балдарыҥ ырысту болзын!

Мениҥ 75 јажым кочкор айда толды. Адам ла энем Јытан акабыстыҥ сӧстӧрине кыйбастаҥ ырысту болгон, Кудай берген 4 кыс ла 2 уул азыраган. Јаан эјем Люба оорудаҥ улам 68 јаштуда ак чечектӱ алтайына јана берди. Айдарда, балдардыҥ јааны болуп, бу јол-јорыкты, амадуны меге бӱдӱрерге келишти деп бодойдым. Сананзам, Јытан акабыс эмди анда бис керегинде ончозын билер. Токыналу јатсын, тыштанзын…

Лидия БЕЛЕЕКОВА