Алтайдын Чолмоны

«Таадамга Јеҥӱ учун» ӱргӱлјик эзем

27.07.2021

Улу Јеҥӱниҥ 76 јылдыгында Тӧрӧли, балдарыныҥ ла баркаларыныҥ келер ӧйи учун јӱрӱмин берген таадаларыс керегинде айдар кӱӱним бар. Анайда ок сурузы јок јылыйган ла айлына эзен јанып келген улус керегинде.  Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу сӱрекей кӧп кан тӧккӧн, от-калапту јуу болгон. Анда 27 миллион кижи корогон. Адабыс, таадабыс Алтын Мастакович Канаруновтыҥ (1927-1945 јј.) экинчи телекейлик јууда турушканын, јалтанбастаҥ јуулажып тура јеҥ јастанганын ла сӧӧги совет јуучылдарла кожо карындаштык сӧӧксалгышта јуулганын бис билгенис. Таадабыс керегинде башка нени де билип болбозыс деп бодогоныс. Не дезе, кӧп јылдардыҥ туркунына бис ол от-калапту јууда турушкан ла јеҥ јастанган тӧрӧӧн-туугандарыс керегинде јетирӱлер аларга кайдӧӧн баштанбаганыс деер. Ол тоодо РФ-тыҥ коруланарыныҥ министерствозыныҥ Москвадагы, Санкт-Петербургтагы, Подольсктогы государственный ла тӧс кӧмзӧлӧрине, Горно-Алтайсктыҥ кӧмзӧзине. Је турулталар јок болгон. Бастыра кӧмзӧлӧрдӧ ол јууда турушкан тӧрӧӧндӧрис керегинде јетирӱлер болбогон.

2020 јылда Јеҥӱниҥ кӱни темдектелердеҥ озо
В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи 11-чи класстыҥ кажы ла ӱренчигине Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан тӧрӧӧндӧри керегинде бичизин деген јакылта берген. Баркабыс Амат Чеченович Елемисов (эмди Казаньныҥ университединиҥ студенти) Интернеттиҥ бӱктеринеҥ Алтын Мастаковичтиҥ јуу ӧйинде эткен јалтанбас керектери, кайда ла качан јеҥ јастанганы керегинде бичимелди тапкан. Бойыныҥ јаанагы Августа Александровна Альчинаныҥ шӱӱлтези аайынча Амат таадазы керегинде бичиир деп сананган. Ол бичимелин Улу Јеҥӱниҥ учуры керегинде шӱӱлтелеринеҥ баштаган:

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу орооныстыҥ кажы ла билезинде тереҥ ис артырган. Кем де похоронка алган, кем де сурузы јок јылыйган, а кем де айлына шыркаларлу эмезе кенек болуп јанган. Бистиҥ биледе тӧрӧӧн-туугандарыс Алтын Канаруновко похоронка алган…

Амат «Разгром Квантунской армии» деп адалган документальный кинофильмнеҥ бойына база да кӧп јилбилӱ јетирӱлер алган — Кызыл черӱниҥ 1945 јылдыҥ куран айында табарузы ла јопон самурайлардыҥ Квантунский черӱзиниҥ оодо соктыртканы керегинде. Оноҥ таадазы Алтын Ыраак Кӱнчыгышта Приморский округта канайда јуулашканын билип алган.  Кезик јетирӱлерди тӧрӧӧн-туугандарынаҥ уккан, анчада ла јааназы Августа Александровнадаҥ. Мынайып, ол тушта болгон керектердиҥ аайын (хронологиязын) билип алган.

Аматтыҥ бичигениле, оныҥ таадазы 1927 јылда Ойротский автономный областьтыҥ Оҥдой аймагында Тоботой ӧзӧктӧ чыккан. Кара майман сӧӧктӱ Алтын 4 классты ӱренип божодоло, Ойрот-Турада зоотехниктиҥ курстарын ӧткӧн. Кайра јанып келерде, оны Кара-Кобыда зоотехник болуп иштезин дегендер. Иштеҥкей, кӧп неме айтпас јиит уул он јети јажы толголокто, 1944 јылдыҥ орой јазында јерлежи Карамай (Темдекле болбой, Карамай бу ӧйдӧ оогош уулчак болгон — ред.) Питешевле кожо черӱге атанган. Оҥдойдыҥ јуучыл комиссариады ажыра јиит уулдардыҥ кезигин кош тартар кӧлӱкке, кезигин абрага отургызып, Бийсктӧӧн аткаргандар. Анда ла олор јуучыл шинельдер кийген. Ол анаҥ ла энези Тунтей Канаруновага јуучыл кийимдӱ фотојуругын аткарып ийген. Јиит солдаттарлу эшелон Ыраак Кӱнчыгыштӧӧн аткарылган. Алтын јерлежиле кожо јуучылдардыҥ тӱрген курстарын ӧткӧн. Ӱредӱниҥ кийнинеҥ Карамайды ла Алтынды башка јуучыл бӧлӱктердӧӧн аткарып ийген. Оныҥ кийнинде олор база јолыкпаган. Анайып, Алтын Мастакович  Приморский крайда болуп калган. Маньчжурияныҥ гран-кыйузына јууктай Японияла от-калапту јуу-согуштар башталган. «Куран айдыҥ табарузынаҥ» озо советский гран-кыйуда тыҥ ла јуу-согуштар ӧдӧтӧн. Јуучыл службазыныҥ баштапкы ла кӱндеринеҥ ала Алтын Мастакович кайучылдардыҥ 59-чы стрелковый дивизиязында турган. Бу дивизия сыраҥай ла тыҥ јуу-согуштарда турушкан. Черӱге барардаҥ озо ол јаантайын аҥдайтан.  Аҥдап барза, качан да куру келбес болгон.

«Квантунский черӱни» оодо сокконы, Маньчжурияда кыдаттарды јопондордоҥ јайымдаганы, Сахалинди, Курилдиҥ ортолыктарын ал сокконы бу јууныҥ токтогоны болгон. Анда јуу-согуштар 1945 јылдыҥ сыгын айыныҥ 2-чи кӱнинде тӱгенген. Јопондорло јуу-согушта 13 муҥ советский јуучылдар корогон, јопондор јанынаҥ — 55 муҥ кижи. Алтын Мастакович јуу-согуштардыҥ бирӱзинде јалтанбас јуучылдардыҥ тоозында јеҥ јастанганы керегинде јетирӱни билези алган. Экинчи катап келген јетирӱде Канарунов Алтын Японияда божогон ло оныҥ сӧӧги јопондордыҥ калазыныҥ јанында советский јуучылдардыҥ сӧӧксалгыжында јуулган деп айдылган.

Алтын Мастакович фронтко барып турарда, 1945 јылдыҥ кочкор айыныҥ 10-чы кӱнинде уулду болгоны керегинде билбеген де. Јаҥыс уулын Борис деп адагандар. Кийнинде Борис айыл-јурт тӧзӧп, ӱч уулду ла бир кысту болор. Јаан уулы Алтынбай (таадазыныҥ адыла), ортоны Аржан, оогожы Айдар ла кызы Анжелика. Алтын Мастаковичтиҥ угы улалып, баркаларыныҥ балдары јаандап калды. Олор таадазын качан да ундыбас.

Борис Алтынович эш-нӧкӧри Анастасия Степановна Сумачаковала кожо ырысту јӱрӱм јӱрген. Јерлештери оны «адазыныҥ ордына јӱрӱмин јӱрди» дежетен. Борис Улалуда национальный школдо ӱренген. Оныҥ кийнинеҥ киномеханикке ӱренеле, Оҥдой аймактыҥ Шибее, оноҥ Кара-Кобы јурттарыныҥ клубтарында иштеген. Бористи адазыныҥ энези Канарунова (Шандынова Тӱнтей) азырап алган. Кийнинде Борис айыл-јурт тӧзӧӧрдӧ,ол келди Настяга да сӱрекей кару болгон.

Тӱнтей јаанактыҥ бойыныҥ да јӱрӱми сӱрекей кӱч болгон. Ол 1904 јылда чыккан. Революцияныҥ јылдарын ӧткӧн, эш-нӧкӧри божоп каларда, јаҥыскан балдарын чыдаткан. Јуу ӧйинде јаҥыс  уулы Алтынды јылыйткан. Оныҥ кийнинде јылдарда балдарын ла бутка тургузар деп коркышту иштеген. КПСС-ка кирген, эрчимдӱ ижи учун ВДНХ-га да барып јӱрген. Кӧп тоолу грамоталарла, кайралдарла кайралдаткан. 1969 јылда јада калган. Алтын Мастаковичте кожо чыккан эје-сыйындары болгон. Эјези Эрте Мастаковна (1926-2010 јј.) колдоры ус кижи болгон. Тередеҥ, бӧстӧҥ нени ле кӧктӧп ийетен. Эш-нӧкӧри Геннадий Алексеевич Иртановло кожо беш бала чыдаткан. Оҥдой аймактыҥ Бичиктӱ-Боом јуртында чыккан Геннадий Алексеевич Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы. Будында арткан ӧштӱниҥ огы јуудаҥ јанып келген кийнинеҥ алтан јылдыҥ туркунына бу кижиниҥ эди-канында болгон. Анаҥ гангрена башталарда, Барнаулга апарып, будын кескендер. Јуудаҥ ол кӧп тоолу ордендерлӱ ле медальдарлу јанган эди.

Алтын Мастаковичтиҥ бир сыйны Ялаты Мастаковна (1928-2016 јј.) тӧртӧн јылдаҥ ажыра Кеҥиниҥ совхозында иштеген, иштиҥ ветераны, тылдыҥ ишчизи. Ол ады јарлу койчылар: Социалистический иштиҥ Геройы Тана Марчинала, Эрелдей Топинле, Чанкыш Ялбаковло, Курут Бадаевле ле оноҥ до ӧскӧлӧриле кожо иштеген. Ӱч кыс чыдаткан, баркаларыныҥ тоозы база кӧп. Ак-чек ижи учун кӧп тоолу кайралдар алган.

База бир сыйны Юлия Мастаковна (1935-2008 јј.) база кӧп јылдардыҥ туркунына иштеген, иштиҥ ветераны. Эш-нӧкӧри Батыр Мергеевич Мергеев (1928-2002 јј.) база кату-кабыр иштер эткен кижи. Оныҥ адазын 1930-чы јылдарда айдуга апаргандар.

Алтын Мастаковичтиҥ эҥ оогош сыйны Клавдия Мастаковна (1938 ј.) иштиҥ ветераны. Беш бала чыдаткан, тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайскта јадат. Эш-нӧкӧри Владимир Маймановичтиҥ адазын 1930-чы јылдарда база айдуга апарган болгон.

Бот мындый нак ла иштеҥкей биле ол уур-кӱч јылдарда јаткан. Баркалары олордыҥ ады-јолдорын билер учурлу. Кажыбыс ла амыр-энчӱ јӱрӱмис учун Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда калју ӧштӱни оодо соккон таадаларысты, Јеҥӱни јууктадарга болуп тӱни-тӱжи амыры јогынаҥ тылда иштеген јааналарысты ундыбайлы.

*   *   *

Билебистиҥ тӱӱкизиндеги база бир јеҥӱ керегинде бис база айдар керек.

Тодош сӧӧктӱ Ялачы Топосович Яилгаков 1926 јылда Оҥдой аймактыҥ Ӱстиги Талду јуртында чыккан. Ол оогош болордо, оныҥ адазы Чайгылакты (Топос) кандый да јуучыл кийимдӱ улус келип, «албатыныҥ ӧштӱзи» деп апаргандар. Оныҥ кийнинеҥ кем де оны кӧрбӧгӧн. Ялачыныҥ энези Баянкина Чарлаяк ол ӧйдиҥ ӱй улузы чылап, амыры јогынаҥ кӧп иштеген ле бойыныҥ алты балазын иштеҥкей, кижи кӱӱндӱ болорына таскаткан.

Ялачы Топосович 1943 јылда Кару Боктуновнала айыл-јурт тӧзӧгӧн. Бир айдаҥ Ялачы фронтко атанган. Баштап тарый фашисттерле ӧткӧн јуу-согуштарда турушкан. Бир канча ӧйдӧҥ оны Забайкальский фронттӧӧн, Харбин каладӧӧн 277-чи стрелковый дивизияга аткаргандар. Тӧрӧл јерине јӱк 1949 јылда тӧжинде кӧп тоолу кайралдарлу јанган. Эш-нӧкӧри Кару Боктуновнала он бала чыдаткан. Ялачы Топосовичтиҥ угы улалып, бала-барказы јер ӱстиле таркап барган.

*   *   *

База бир бичимелис амыр-энчӱ ӧйдӧ чыккан ла су-кадыгын јуучыл службага берген Егор Маянович Альчин керегинде болор. Ол Оҥдой аймактыҥ Кеҥи јуртында 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 6-чы кӱнинде чыккан. Билезинде беш баланыҥ ортоны болгон. Национальный школды ӱренип божоткон, боксло тазыктырынып, јакшынак једимдерге једетен. Сегис јылдыҥ туркунына баштап тарый Тӱндӱктеги, кийнинеҥ Тихоокеанский флотто атомный подводный лодкада службазын ӧткӧн. 1973 јылда оорыганынаҥ улам отставкага чыккан. Кӧп тоолу юбилейный медальдарла кайралдаткан. 1996 јылдаҥ ала Горно-Алтайскта јаткан, эш-нӧкӧриле кожо ӱч кыс чыдаткан, 2017 јылда јада калган.

Бу бичимелдерди белетееринде керектӱ јетирӱлер јуурга болушкан бастыра тӧрӧӧн-туугандарыска алкыш-быйаныс айдадыс.

  Августа АЛЬЧИНА белетеген