Алтайдын Чолмоны

«Адару тудары – эҥ кирелтелӱ бӧлӱктердиҥ

10.08.2021

Јуукта јакшы таныжым Кӱлер Такачаковко јолугып, бут бажында да болзо куучындажар арга келишкен. Тоҥжан сӧӧктӱ Кӱлер тергеебистиҥ јарлу адаручыларыныҥ бирӱзи. Оныҥ да учун ого бу ижи керегинде айдып берзин деп баштандым.

–Адарула иштеп баштаганымнаҥ бери јирме ӱч јыл ӧдӧ берген. Адарула јаҥы ла иштеп турарымда, кӧзиме чактырткан эдим. Ол ӧйдӧ мен МЧС-та элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларла иштеп турган специалист болгом. КЧС-тыҥ јуунында республиканыҥ журналисттериниҥ јанында, тишкен кӧзимди кӧргӱспеске, кара очкилӱ отургам. Кемниҥ де каламы тӱже берерде, оны алайын деп эҥчейгем ле очким уштыла берген. Журналисттердеҥ Наталья Манышева тижигимди кӧрӱп, «Кӱлер, сени кем соккон?» – деп сураганы санаамда јакшы артып калган. (Каткырат. Авт.)

Ӱч пе, беш пе уйа адарудаҥ баштагам. Бу ӧйдиҥ туркунына не болбоды деер. Јӱс бежен уйага јетире кӧптӧткӧн дӧ, бир кезек шылтактардаҥ улам бастыразын јылыйткан да ӧйлӧр болгон. Кийнинеҥ јаҥыдаҥ орныктыргам ла эмди 120 уйа адару тудадым. Олордыҥ кӧп сабазы Майма аймактыҥ јеринде турат. Быјыл мӧттиҥ тӱжӱми јакшы. Пасекам Россельхозшиҥжӱде, ветстанцияда регистрация ӧткӧн. Бир ӧйдӧ меге каргананыҥ мӧди коркышту јараган болгон. Чамал аймакта андый јыраалар кӧп. Анда мениҥ јерим бар ла быјыл јирме беш кире уйаны ары апарып тургускам. Сары карганадаҥ јакшы мӧт алгам. Андый болорын бойым да сакыбагам. Пасекам јолдоҥ ыраак јокто турат. Оныҥ учун ӧткӧн улус кӧрӱп, мӧтти келип алгылайт. Анда ла эки апитурачак (апидомик) тудуп алгам. Кӱӱнзеген улус адаруныҥ кӱӱлежин угуп уйуктаар аргалу. Улуска ол сӱреен јарайт.

Майма аймактыҥ јеринде турган пасекадаҥ јакшы тӱжӱм аладым. Бу кӱнге јетире бир биледеҥ 35 килограмм мӧттӧҥ алып ийдим.

–Јолдыҥ кырында садылып турган мӧт керегинде нени айдар эдиҥ?

–Јолдыҥ јанында мӧт садарын бисте Женя Плеханов деген уул баштаган эди. Ол бойы МВД-ныҥ структураларында иштеген, оноҥ јӱре берген. Бир кӱн кӧлӱктӱ барып јатсам, јолдыҥ кырында Женя турган. Удабай ла јанында туруп, мӧт садып баштагам. Ол тушта Алтай крайдыҥ адаручылары кӧп келетен. Ол ло Красногорский районноҥ келип, продукциязын јолдыҥ јанында садар болгон. Эмди андый мӧт садаачылар чек кӧптӧп калды. Ортозында перекупщиктер де бар.

–Олордыҥ садып турган мӧдиниҥ чыҥдыйы кандый не?

–Је онызы садып турган кижидеҥ камаанду. Мениҥ ол улусты мактаар да, јабарлаар да аргам јок. Кезиктери адаручылар эмес болгонын билерим.

–Сен бойыҥ мӧтти кайда сададыҥ?

–Кӱӱк айдыҥ учында ла телефон токтоду јогынаҥ шыҥкырап баштайт. Улус телефон согуп, мӧт сурагылайт. Кӧп неме кӱн-айдаҥ камаанду ине. Бу јылдардыҥ туркунына мӧтти јӱк менеҥ ле алып турган улус бар. Јаҥы улус табылат, кезиктери јылыйат.

–Адару тударыла колбой јӧптӧлгӧн јаҥы јасак керегинде нени айдарыҥ ?

–Мен оны јазап шиҥдебедим, эм тургуза ӧй келишпейт. Ол ветеринарный ээжилерле колбулу јасак болор керек. Баштап тарый бичилгени адаручыларга чек јарабаган эди. Оны кычырып, ол ээжилерди адару тудар иште нени де оҥдобой турган улус белетеген деген санаага келериҥ. Баштапкы ӱлекерди мен кӧргӧм, ол бистиҥ адару ӧскӱрер бӧлӱкти јоголторына ууламјылалган деп айдардаҥ башка. Адару тудары, чынынча айтса, байа бир энтузиаст улустыҥ шылтузында ӧзӱм алынат. Государстводоҥ тыҥ ла јӧмӧлтӧ-болуш јок. Оныҥ да учун адаручылар кӧп лӧ сабада ЛПХ болуп иштейт. Адаручылардыҥ кайда да 80 проценти адаруларын участокторында тудуп турган улус. Кӧп тоолу јарлу адаручылар ол јасакты јаратпай турганын угускан. Эмди адаруныҥ кажы ла билезине бирка бергилейт. Кажы ла бирка учун ӧткӧн јылда 150 салковой кире тӧлӧӧргӧ келишкен. Адаруныҥ уйаларын номерлейдилер. Байа уйада адарулар ӧлӱп калза, не болоры олорго керек те јок. Ветстанцияныҥ ишчилери айалганы оҥдойт ло андый некелтелерге бойлоры да каткыргылайт.

Адаручылардыҥ айткан кӱӱнземелдери ајаруга алынган ла болор деп иженедим. Јасакберимниҥ ӱлекери сайтка чыгарыларда, андагы једикпестерди бичиген болгоныс. Андый јасак керек јок то деп бичиген улус болгон.

–Тергеебиске ӧскӧ укту адарулар экелип турганын јаратпай турганыҥды билерим…

–Республикага ӧскӧ јерлердеҥ, тоҥ болбосто, ӧскӧ ороондордоҥ башка укту адарулар экелип турганы коомой. Эмди ле бисте адарулар колболышкан, байа бир метистелген болуп јат, кӧп сабазы среднерусский укту да болзо. Мен адарулардыҥ угын јарандырып, ӧскӧ уктуларыла колбоштырып турган адаручыларга мынайда айдадым: «Слердиҥ ӧскӧ укту адару экелгенигер Сибирьге негр кижини экелгениле тӱҥей. Негр кижи Африкада чын ла бийик сынду, эттӱ-канду, кӱчтӱ. Је бери экелзе, ол мында узак ӧйгӧ чыдашпас» деп. Ӧскӧ јердеҥ экелген адару јаҥыс ла укты ӱреп салар.

1990-чы јылдарда бисте Коргон сууныҥ јанында горно-алтайский популяциялу среднерусский укту адарулардыҥ заповеднигин тӧзӧӧри аайынча иш ӧткӱрилер керек болгон. Је ол кӱч јылдарда бу ишти јӱрӱмде бӱдӱрери келишпей калган. Башкирлер дезе, бойлорыныҥ среднерусский укту адаруларын чеберлеп,  «Шульгин таш» деген заповедник тӧзӧп алган. Мен башкирлерле куучындашсам, олор мынайда айдат: «Среднерусский укту адаруда бойыныҥ једикпестери бар, је ол бистиҥ адару ла бис оны сӱӱйдис. Биске ӧскӧ укту адару керек јок ло бис оны бедиребезис те». Мынызы меге јарайт. Олор бойыныҥ адарузын кичеейт, пропагандировать эдет.

Бисте дезе андый эмес. Бистиҥ кӧп адаручыларыс немецкий адаруларды јарадат. Андый адару оорулар экелет ле бистиҥ ар-бӱткенниҥ айалгаларына келишпей јат. Республикабыста горно-алтайский популяциялу среднерусский укту адару ӧскӱрер заповедник тӧзӧлгӧн соҥында, ол тергеебиске ӱзеери бренд болор эди.

–Канча јылдарга иштеп келген адаручылар ижин промышленный, таштанчы јок производство кемине јетирет. Анчада ла ӧскӧ тергеелерде. Ол керегинде нени айдар эдиҥ?

–Туйказынаҥ андый санаа келип ле турган эмей. Эмди апитурачактарды кӧп тургузарым деп сананадым. Горно-алтайский популяциялу среднерусский укту адаруларды орныктырары аайынча иштеер кӱӱн бар. Андый укту адаруларла таадаларыс, адаларыс иштеген. Бистиҥ албатыда нениҥ де учун кӱнбадыш јаар кӧрӧр, оны ӧткӧнӧр кылык-јаҥ бар, бойыстыйы артык болгонын оҥдобой јадып. Кӱнбадыштаҥ нени-нени аткаргылады ба, арай јара тартышпай блаажадыс. Анайып, адаруларысты ӱреп јадыс. Бойыстыҥ адаруларыстыҥ угын орныктырган кийнинеҥ, пасекаларда адарулардыҥ оорулары астаар, мӧттиҥ тӱжӱми де, чыҥдыйы да артык боло берер, адаруларыс та кышты јакшы чыгар. Анчада ла јиит адаручылар ал-камык акчага ӧскӧ укту адарулар садып алат, оноҥ олоры кышты чыгып болбойт. Јӱс уйа андый адарудаҥ кышты бирӱзи ле чыккан кийнинде, ол не аайлу чыгым деер…

Горно-алтайский популяциялу среднерусский укту эне адарулар (маткалар) чыгарып ӧскӱрерге меге бӱгӱн ле 400 муҥ салковой кире акча керек болор. Искусственный ӱрендеер иштер ӧткӱрерине керектӱ аппарат, ӧскӧ дӧ јазалдар, ол тоодо сооткыштар, инкубаторлор садып алар керек. Баштапкы аппараттыҥ баазы кайда да 180 муҥ салковойго једе берет. Јӱк ле оныҥ кийнинде мен мындый укту маткалар ӧскӱрип чыгарар ууламјыла иштеер аргалу болорым, сертификацияны, шиҥжӱ иштерди ӧдӱп. Ол тушта адарулардыҥ угын јарандырары аайынча иштеп турган ээлем керегинде айдарга јараар болор.

Эмди ле тудуп турган адаруларымды шиҥдеттирткен болгом. Олордыҥ кайда да јетен проценти среднерусский укту адарулар болгоны јарталган. Артканы кандый да метистер деп айдардаҥ башка. Кӧп адаручыларда андый ок айалга.  Адарулардыҥ угын јарандырар ээлем тӧзӧӧри келишкен болзо, тыҥ болор эди. Бу суракта республикан јаҥдардыҥ болужы јогынаҥ кӱчке келижер.

–Кыштыҥ учкары республика кеминде конкурстар ӧткӧн эди. Адаручы деген ууламјыда сениҥ ӱренчигиҥ баштапкы јерге чыкканы санаама кирет.

–Эйе, андый конкурс болгон ло мениҥ ӱренчигим тоҥжан сӧӧктӱ Андрей Потагашев адаручы деген ууламјы аайынча баштапкы јер алган. Эмди ол Уфада ӧдӧтӧн бастырароссиялык конкурста туружар. Уфада конкурс јаан изӱ айда ӧдӧр керек болгон, је коронавирустаҥ улам оныҥ ӧдӧр ӧйи кӧчӱрилет. Эмди сыгын айдыҥ бажында ӧдӧр ошкош. Республикан конкурста экинчи јерди база мениҥ студентим алган эди. Андрей Потагашевти бу јол-јорыкта ӱйдежип болбозым. Не дезе, пасекамда болорго келижет. Бу уул бастырароссиялык конкурста једимдӱ туружар деп иженедим. Бойымныҥ билгирлеримле, бу ӧйгӧ јетире алган ченемелимле Андрейле бастыра ӱлешкем.

Билериҥ бе, эмди адарула иштеерге кӱӱнзеп турган јиит улус сӱреен ас. Мен ле андый јашӧскӱрим кӧрбӧйдим. Адару тудары дезе сӱрекей јилбилӱ иш. Сен бойыҥныҥ алдыҥда, ару кейде, јараш ар-бӱткенде иштейдиҥ. Токуналу болуп, јӱрӱмге сӱӱнедиҥ. Кижиге оноҥ артык не керек? Улусты јазап ајарып кӧрӱп турзаҥ, кӧп лӧ сабазы кандый да стрессовый айалгада болот.

Билим-технический революциядаҥ улам кӧп тоолу профессиялар јылыйат. Улус кайдӧӧн барар деген сурак тура берет. Оныҥ учун јашӧскӱримге кайда иштеерин, кандый профессияны талдап аларын эмди ле сананар керек. Алдында энем меге: «Ӱрен, балам, ӱрен. Ӱренбезеҥ, мӧшкӧ чыгып, кузук јуунадарыҥ» – деп айдатан. Ол тушта андый болгон туру, эмди бастыра неме кубулып јат.

–Адару тудуп, кирелте аларга сананган кижи, ас ла дезе, бежен уйа адару тудар керек болбой?

–Он јыл кайра бежен уйа адару туткан болзоҥ, ол сеге јӱрӱмге једер болгон. Эмди дезе, ас ла дезе, јӱс уйа тудар керек. Кӱӱнзе де, кӱӱнзебе де, је эмди тоозыла алар керек болуп јат. Анаҥ ол јӱс уйа адаруга керектӱ јазалдар алары кайда. Мынаҥ озо колдыҥ кӱчиле толгоп турган медогонканы тузаланган болзоҥ, эмди электрическийи керек, рамкаларды распечатывать эдетен станок алары кайда. Адаруларыҥ оноҥ кӧп болгон соҥында, производственный кып тудар керек. Пасеказын јаандадарга кӱӱнзеген адаручылар иштеп алган акчазын пасеказын ӧскӱрерге ууламјылайт.

Туулу Алтайда адару тудуп ӧскӱрер јаан аргалар бар. Бисте јӱк ле эки аймакта – Улаганда ла Кош-Агашта – адару тудуп болбозыҥ. Арткан аймактар адару тударына јарамыкту. Адару тудары јурт ээлемниҥ јакшы кирелте экелетен бӧлӱктериниҥ бирӱзи. Республиканыҥ башкарузына бу ууламјыга база ајару эдип, адаручыларды јӧмӧӧр керек. Ол тушта адаручылар ЛПХ-даҥ чыгып, КФХ-га кӧчӧр эди. Республикан јаҥдарга бу ууламјыда иштеер керек деп сананадым.

–Ачык-јарык эрмек-куучын учун алкыш-быйан, јакшы тӱжӱм ле једимдер кӱӱнзейдим.

–Быйан, айтканыҥ келзин.

 К. ЯШЕВ белетеген