Алтайдын Чолмоны

Майман Гӱзел сыйным…

14.01.2020

…Кару сыйным  ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ тӧрӧлине мени озолоп атанар деп, качан да бодобогом, ӱч-тӱбинде сананбагам. Јажыла да менеҥ  јаш, ийде-кӱчиле де менеҥ айдары јок јаан ла чыйрак  бӱткен, Алтайдыҥ кеен-јараш чечеги, поэди, акыны, эрке-торко эки кызыныҥ энези, карудаҥ кару  тӧрт барказыныҥ јааназы, сок јаҥыс согоно башту сыйнызыныҥ эјези, јеендериниҥ таай эјези,  јӱзӱн сыркынду најыларыныҥ ӱӱре-јелези…

Майманнаҥ ла кыпчактаҥ туулып чыккан сыйнымныҥ ак-јарыкка келген ӧйи – кӧгӧрип ойгонгон  кӧк јас, 1953 јылдыҥ  кӱӱк айыныҥ 4-чи кӱни. Бис экӱ сӧӧктӧрис аайынча эјелӱ-сыйынду болгоныс, бого ӱзеери јаан улузыс јаҥыс јуртта бир билениҥ улузындый нак јуртап, бой-бойлорына карузыжып, угужып-суражып, ајару эдип јӱргендерине јакшызынып туратаныс. Анчада ла кин энезиниҥ эземин – майман сӧӧктӱ Санина Тонкур ӧрӧкӧнди, кыпчактардыҥ ойгор когӱстӱ келдин јӱрегиске јуук алып јӱретенис.

Гӱзел Елемованыҥ энези  Суркурак эјебис — байлу-чуулу јаан таайларым  кыпчактардаҥ. Угында адазыныҥ кожо чыккан аказы јарлыкчы кижи, ады Абайым, улус эмдейтен јайалталу болгон. Мен Суркурак эјейди «Кызыл-Таҥ» јуртта јаткан  ӧйдӧҥ бери билерим, алты-јети јаштаҥ ала. Чала оогош то болзом, бу сӱреен јараш  кижини  кӧргӧмдӧ, чек јӱрексирей беретем. Санаамда кап-кара јоон тулуҥдары кӱнге суркурап туратан, јаан кара кадалгак  кӧстӧри ӧрӱмдеп, ӱйтеп тургандый билдиретен. Эјебис кыска ӧйгӧ  јуртта кӧрӱнеле, ойто кедери ижине јӱре берзе, такып качан келгей не деп сакып туратам. Јаанап калган туштарымда эјебистиҥ куучынын угарга јакшызынатам. Ончо тӧрӧӧн-туугандардыҥ, јерлеш улустыҥ кандый бир аҥылу, кемге де тӱҥдеш эмес кылык-јаҥын сӱреен чокым тилле, чӱмдӱ сӧстӧрлӧ јурай тартатан. Кӱӱни тутса, модорлоп, укаалап та айдынары бар болгон. Бу куучындардыҥ учуры бир шӱӱлтеге экелетен: кажы ла кижи беске билбес байлык, учы-тӱби јок јажыт, кӧрнӧӧ-кайкал… Кем де  кемге де тӱҥей эмес, кажы ла кижи – алдынаҥ бойы  бӱткӱл телекей деген билим.  Ол ӧйистиҥ јаандарыска, сӱрекей кату айалгалар да кӧргӧн болзо, је бӱдӱмјизин бир де тӱжӱрбеген улуска, олордыҥ керсӱзине, ойгор сагыжына баш болзын!

Гӱзелдиҥ адазын кӧрӧргӧ, угарга келишпеди. Гӱзел бойы адазыла јаандап калган ӧйинде тил билижип баштаган. Танго Монголович Монголов революциядаҥ озо Кеҥиде јуртаган јарлу Манјы байдыҥ уул-барказы. Манјыныҥ баштапкы уулыныҥ ады Монгол болгон. Манјы бойы такпактар (частушкалар) чӱмдеп туратан деп, Урсул ичиниҥ улузы јакшы билер. Бир кезек такпактарын угуп та туратам. Кудайга баш, ончо тӧрӧӧн-туугандары керегинде, анайда ок бир кезек јерлештери керегинде Гӱзел 2007 јылда кепке чыккан «Кӧгӧл найманныҥ тукумы» деп бичигинде билгенин,  укканын, сескенин, оҥдогонын керелеп койгон.

Кару Гӱзелдиҥ ак-јарыкка туулган јери Кызыл-Таҥ јурт. Качан да коолоп, шуулап јаткан јурт эмди јок. Колхозторды јаанаткан  ӧйдӧ (60-чы јылдарда Кызыл-Таҥныҥ тургундарын коштой турган Ленин-јолдыҥ улузыла бириктирген. Эмди бу Короты ичинде турган Алтыгы Талду деп калыҥ јурт.

Поэт бу ак-јарыктыҥ  ӱстинде узун  јӱрӱм јӱрбес дегени бар. Оныҥ учуры мындый: ӧҥзӱре јӱректӱ поэттер эбире јӱрӱмде болуп турган айалгаларды бойына сӱрекей јуук алынып, ончо немеге айдары јок санааркап, кородоп, кыйналып, бу мыныҥ чындыгы бар ба, јок по деп шиҥдеп, јӱрӱмниҥ тереҥ айлаткыш учурын оҥдоорго, бар-јок кӱчиле темденип, чынын-тӧгӱнин ылгап, ума јок сурактарды чечерге ченежип турганча, арга-чагы чыгып, ийде-кӱчи јукаарып та турбай. Мындый болуп турган учун су-кадыгы артап, оору-јобол келбей база. Алтай акыныс Гӱзелдиҥ јӱрӱми шак мындый, токынал билбес айалгада ӧткӧнин, мен, јаан эјези, керелеп јадым.

Сыйным керегинде эске алыныш — ол учы-куйузы јок, качан да тӱгенбес куучын-кумыт, је газеттиҥ кыскачак бӱгинде бир учуралды айдып койойын. Не дезе, бу керек текши алтай калыктыҥ јӱрӱмиле тудуш, ончобыска јаан учурлу кереес.

Ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдарыныҥ ортозы. Алма-Ата калада «Казахфильмныҥ» киностудиязында  таҥ эртеде мен бир кезек мультипликаторлорло кожо съемка ижисти баштап алганыс. Радиоприемниктеҥ солундар угулып турган. Олордыҥ ортозында Кадын сууны бууп, ГЭС тудар суракла колбулу јетирӱ. Бу ГЭС тудулза, кӧп электроэнергия берер, јарымын айылдаш калыктарга сатса, Алтайдыҥ тургундары быжу ӧзӧр, јаранар  деген сӧстӧр. Је, бу мындый улу ла бийик јаҥжыгуны, технический прогрессти алтайлар оҥдобой турган,  кӧп сабазы чакпырап, удурлажып турган деп угузу болгон. Солундарды санааркашту угуп турганчам, эки кижиниҥ ады-јолы угулган: Владимир Кыдыев (2013 јылда ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јерине јӱре берген) ле Гӱзел Елемова.  Кӧрӧр болзо, олор экӱге баштадып, Туулу Алтайдаҥ бӱткӱл делегация Москвага једип келген: ГЭС керегинде тергеелик јуун-совещаниеде туружып, эне талай Кадын суубысты чалмадаарга бербеске, кӱӱн-санаазын ачыгынча айдарга. Санаама иле кирет: отурган јеримнеҥ тура јӱгӱрип, баш болзын, Эне-Алтайысты корыйтан јуучылдарыс тӱгенбеген турбай деп санангам.

Турултазы: эреҥис ГЭС-тиҥ сурагын  бӧктӧп койгоны — ол Алтайдыҥ тургундарына сӱрекей јаан јеҥӱ. Туулу Алтайда эбире кырлардыҥ ортозында јалаҥ јер тегин де ас ине. ГЭС-ле кожо ал-камык одорлу јер суу тӱбине баратаны јарт эмей. Је ле деген кӧлмӧк талайдаҥ улам айдыҥ-кӱнниҥ ыразы  кубулып, Алтай ичинде улам ла јааш, улам ла чык болзо, јайы-кыжы куу туман тура берзе, туйгакту мал турбас боло берерин јаҥыс ла јажын-чакка уй-мал азырап, оныла аргаданып јӱрген калык сезип, удурлажып турбай. Демографияныҥ сурактарын айдарга да болбос: тоозыбыс тегин де јука калык мында ла кайылып јоголор эдис. Ол ӧйдӧ бу сӱрекей учурлу ла кату айалга болгон. Јуучыл јерлештердиҥ чындыгын бӱгӱнги ӧй кӧргӱзип јат. Технический прогресстиҥ ӧзӱми эмди кӱнниҥ ле салкынныҥ  ийдезиле колбулу боло берди. Эмдиги нанотехнологиялар кандый ачылталарга келгенин ончобыс кӧрӱп јадыс. Мынаҥ ары бу ийде-кӱч там тыҥыырында серемји јок. Бу ончо сурактарды Гӱзел ле Владимир бир кӧрӱмдӱ, бир шӱӱлтелӱ  јерлештериле тереҥ шиҥдеп, керектӱ ӧйдӧ, керектӱ јерде туруп чыккандар. Алтай калык мындый ойгорлорын, мындый јуучылдарыныҥ эземин качан да ундыбай, јӱегиниҥ ӧзӧгинде алып јӱрер учурлу.

Майман сыйнымныҥ кылык-јаҥы кӧп сыркынду болгон дезем,  Гӱзелди билетен улус мениле јӧпсинер. Бир ӧйдӧ јукачак, јымжак, эркеленген кӱӱндӱ јӱрер, ай-кӱн ӧтпӧй, база кӧрзӧҥ, бастыра бойы соогын тартынып алган, бӱткӱл кайа-таштый кижи отурар. Jаштаҥ ала билетем учун, кайран кӧӧркийдиҥ кажы ла сыркыны меге јарайтан. Је качан куучындап баштаза, тен тӱни-тӱжиле де угуп отургадыйым. Чындап та, Гӱзелдиҥ кылык-јаҥында, эткен ижинде сакыбаган кайкалдар кӧп болгон, ончозын тоолоп болбозыҥ, је база бирӱзин айдып койойын — онызы меге анчада ла јуук ла кайкамчылу болгон учун.

Бис экӱге ГТРК-да кыска ӧйгӧ (2000-2002 јылдарда) иштеерге келишкен. Бу алтайларга јаҥжыгу иш. Мында иште јирме јылга јуук туружып, Гӱзел журналист иштиҥ јаан ченемелин алып, је ле деген специалист боло бергенин телекӧрӱлтениҥ ишчилери бу јанынаҥ, байла, айдыжар да, эткен ижин бастыра јанынаҥ шиҥдеп кӧрӧр дӧ деп иженип турум. Айдарга турганым Гӱзелдиҥ кандый да байрамга  стенгазет белетегени керегинде. Ол бойы јуранбайтан болгон, је эски журналдардаҥ керектӱ јуруктарды кезип алала, телеишчилердиҥ фотојуруктарын јууйла, олордоҥ ӧдӱп јаткан учуралга келиштирип, коллаж јазайла, јуруктардыҥ алдына ба, коштой бо сӱреен каткымчылу кокыр бӱдӱмдӱ бичимелдер јазаган. Стенгазеттиҥ авторыныҥ мындый кайкамчылу јайалтазын кайкап, акту јӱректеҥ «бу газетти Лазарь Васильевич кӧргӧн болзо, алтай литератураныҥ телкеминде база бир макалду кокырчы бар турбай деп, бого кандый коркышту сӱӱнер эди» дегем. Ол стенгазет ГТРК-ныҥ архивинде артты та  јок?

Гӱзелдиҥ јаш јӱректӱлерге бойыныҥ ӧйинде эм-том болгон агару поэзиязы, бир кезек ӱлгерлик бичиктери  келер ӱйеге бийикте турган чолмон-јылдыстый белге болуп, ундылбайтан оморкоду-темдек болорына бир де кичинек алаҥзыбай турум. Поэтти эзедип, оныҥ бир ӱлгерин  эске алынып ийели:

Тӱймеп чыкса јӱрегиҥ…

Тӱӱлген корон сыстадып,

Тӱймеп чыкса јӱрегиҥ,

Кереес санааҥ кыстадып,

Кенеп калза амадуҥ –

Багынба качан да салымга,

Бажырба качан да ӧлӱмге,

Ӧчӧжип, тыныҥла ойнобо,

Улус јаман деп бодобо!

Jерлик куудый чыдажып,

Jерге тӱшпей, уча бер.

Канадыҥда шыркаҥды

Калактабай, алып јӱр –

Jииттер кайкашсын ийдеҥди,

Jаандар јаратсын чегиҥди,

Кӱчтӱ кижини ырыс талдаар,

Амаду кӧгӱсте катап чагылар!

Гӱзел акыныбыс эрчимдӱ ийдезин, тереҥ билимин, ачык-јарык кӱӱн-санаазын, бийик поэзиязын кажы ла кыс балага, кажы ла уулга энчи эдип артыргызып койды …

Алтай акынныҥ мынаҥ да ары јазагадый ижи, пландары јаан болгон. Jӱрӱмниҥ јӱзӱн-башка согулталарынаҥ курчуланып, акту кӱӱнинеҥ крестке тӱшкен кийнинде, јебрен јарлык, каан Давидтиҥ кудайлык айлаткыштарын кӧчӱрерге темденген болгон. Бу ижиниҥ кыскачак ӱзӱгин берейин. Кайран сыйнымныҥ поэт јайалтазы кандый быжу, кандый чыҥдый ӧзӱп калганын кайкап кычырыгар,  кӱндӱлӱ јерлештерим: «Кижи  ӧлӧҥ чилеп, ӧзӱп чечектеер, конок јетсе, какталып кургаар, тоозын чылап, јерге кайра тӱжер. Jе сок јаҥыс  мӧҥкӱлик энчи, оныҥ  кӧгӱс чогы-куды ол Кудайдыҥ колына эбирип, чындыктыҥ чогыла биригип, јылынар, сӱӱнер, јыргаар…».

Алтын сынду, арчын јытту Алтайынаҥ айрылып барган Гӱзелимниҥ јӱрӱми, кӱӱн-санаазы токыналу болзын, јаткан јери јай, тобрагы торко болзын, куды Кудайдыҥ тергеезинде јӱрзин, кудайлык мызадаҥ тамактанып, кудайлык јууркан јабынып, Кудайдыҥ сӧзин угуп, ол јерде, ол алтайда, кыру тӱшпес, каршу тийбес тӧрӧлинде мынаҥ арыгы јӱрӱм-салымы амыр-энчӱ улалзын, акту бойыныҥ качан бирде айтканыла – «ӧбӧкӧлӧриниҥ мӧҥкӱлик кожоҥына јӧмӧшсин». Кайрокоон баш…

Т. МУКАНОВА-МЕНДОШЕВА