Алтайдын Чолмоны

Јурткорлор керегинде

16.06.2020

Бир ӧйдӧ областьтыҥ кезик  аймактарында «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» бойыныҥ корреспонденттери (орустап —собкорлоры)  иштеген. Јурткорлор ло рабкорлор база болгон.

(Учы. Башталганы — газеттиҥ 2020 јылдагы 2-чи номеринде)

Собкор – ол редакцияныҥ бойында эмес, аймактарда иштеп, газеттиҥ штадына кирип ле ишјал алып турган  улус.

Јурткорлор ло рабкорлор дезе јурттарда, промышленный предприятиелерде иштеп,  бичимелдерин бойлорыныҥ кӱӱниле газеттерге аткарып, ол учун јӱк ле гонорар алып турган улус.

Собкорлорло мен 1983 jылда иштеп баштагам. Редактордыҥ баштапкы ордынчызы бойыныҥ кӧнӱ ижин бӱдӱргениле коштой собкорлордыҥ ижин башкарар jаҥду болгон.  Башкарары дегени—олордыҥ айлык пландары канайда бӱдӱп турганын шиҥжӱде тудары,  керек болзо, аймактыҥ  jадын-jӱрӱминиҥ  кандый бир курч сурагына аjару этсин деп jакылта берери, ол ок ӧйдӧ олорго болужары, ӧскӧзи де.

Болужар дееримде, материалдарды jаҥыс ла айлында отурала, телефон ажыра jууйтаны ол ас, аймактыҥ jурттарын кериир, улусла туштажар, олорло куучындажар керек. Оноҥ ӧскӧ иштиҥ тузазы ас болор.

Шак оныҥ учун аймактардагы корреспонденттерис: «Биске машина, тоҥ калды мотоцикл садып аларга болужыгар» — деп, редакторго баштанатан.

Газеттиҥ редакторы Степан Сузанович Тюхтенев партияныҥ райкомдорына, аймакисполкомдорго суракту самаралар аткаратан. Оныҥ шылтузында кезик собкорлорыс «Урал» мотоциклдӱ боло берген. Эмдигизиле тӱҥейлештирзе, ол «Ямахалу» кижиле тӱҥей болгон.

Собкорлорыс та, јурткорлорыс та тылда иштеген кайучылдардый – не дезе, албатыныҥ ортозында иштеп, олордыҥ јӱрӱмин  ич јанынаҥ јакшы билген ле оны газет ажыра бийик кеминде кӧргӱскен.

Эрчимдӱ јурткорлордыҥ бирӱзи

«Улаган аймактыҥ база бир эрчимдӱ jурткоры Семён Данилович Куюков болгон. Бу тоомjылу, ойгор кӧгӱстӱ ӧрӧкӧнди jаҥыс ла Улаган аймактыҥ эл-jоны эмес, ол тужындагы областьтыҥ ӧскӧ дӧ jурттарыныҥ улузы jакшы билетен. Ол газетке jаҥыс ла аймактагы айалганы ла jурт ээлемдеги солун-собурларды эмес, jе анайда ок телеҥит jонныҥ озогыдаҥ бери jаҥдаган чӱм-jаҥдарын ла тӱӱкилик учурлу кӧп бичимелдер артызып салган.

Ол бойыныҥ тереҥ сагыжыла, элбек билгириле, тӧрӧл jериниҥ ле jоныныҥ тӱӱкизин jакшы билериле аҥыланган. Эл-jон jуулган jерде куучынчызыла, ачык-jарык кылыгыла иле кӧрӱнетен. Айлынаҥ айылчылар айрылбас. Анчада ла Туулу Алтайдыҥ бичиичилери Семён Даниловичти кӧп айылдайтан. Ол Бронтой Бедюровло, Борис Укачинле, Аржан Адаровло jуук нӧкӧрлӧжип jӱретен. Бу кижи керегинде олордыҥ бичигендери база ас эмес.

Б. Бедюровтыҥ Семён Даниловичтеҥ угала бичиген кӧп сооjындары, кеп-куучындары оныҥ jуунтыларына кирди. Анчада ла телеҥиттердиҥ тарап-таркап барган угы-тӧзи, Кайракан-Jарынак, оныҥ уулдары Кӧбӧгӧш лӧ Jабагаш керегинде бичип салган тӱӱкилик учурлу бичимели jаан энчи болуп артты. Озогызын ойгортып отурар jаан jаштуларыс там ла астап jат. Оныҥ учун мындый кеп-сооjындар айдып берер кижи эмди алтындый баалу. Оныҥ да учун кӧгӱстӱ-ойлу jаан jаштуларысты тооп, олорло оморкоп, олордыҥ адын баалап jӱрели.

Семён Данилович бойы керегинде мынайда бичип салганы бар: «Мен бала тужымда, одус jылдардаҥ озо, ада-энем Куюков Данил Ильич ле Мария Ивановна Суу-Айагы деген jерде jаткан. Орто кеминде аргалу, мал-ашту улус болгон. Адам аҥчы, бойыныҥ кирезинде ус, агаш та jонор, темир де согор, ого ӱзеери улустыҥ оору-jоболын эмдеп, бертик-сыныгын тудар, jондо тоомjылу кижи болгон. Энем дезе кӧктӧнӧргӧ сӱрекей ус, казанчы, элге-jонго сӱрекей эптӱ кылык-jаҥду, бойы кеберкек те, кееркек те кижи болгон. Оныҥ учун ада-энемниҥ айлында ат чакызы ээн турбас, айылдыҥ ичи эрикчил болбос, албаты-jон, айылчы-мелчи тӱймеп, эрмек-куучын кӱӱлеп, кожоҥ-комус jыҥырап jадар.

Мен бойым оогоштоҥ ала jилбиркек, улус jуулган jердеҥ айрылбай, олордыҥ эрмек-куучынын сӱрекей аjарып угуп, уккан-кӧргӧнимди jаан-jаштаҥ jалтаныш jогынаҥ куучындаарын сӱӱйтем. Озогы jаан улус андый jилбиркек балдарга нени ле болзо jалкуурбастаҥ куучындап берерин база да сӱӱр болгон.

Онойып мен бистиҥ jердиҥ улузыныҥ угы-тӧзин, кем кемнеҥ таркаган, чыккан, бастыразыныҥ колбуларын, тазыл-тамырларын ӱзезине jуугын билер болгом. Мен тогус jашту киреде (1934 jыл) энем jада калган. Бис, беш бала, ӧскӱс артып калганыс. Адам ӧскӧ кижи алган. Бир эмеш ӧйгӧ улдамныҥ айлында jӱргем. Улдам ол ӧйдӧ тогузон jети jашка jеттим деп куучындайтан. Jӱс jашты ажа берерим, jӱс jирмеге jедерим бе, jок по деп куучындап, бойы омок-сергек, кӱчтӱ-чакту, эликтеп, аҥдап салып jӱретен. Улдам «бис Кайракан-Jарынактаҥ таркаганыс, сӱрекей кату катан сӧӧктӱ улус. Оныҥ баштапкы уулы Jабагаш кӧп jаш jажаган»  деп куучындап отуратан эди. Кайракан-Jарынак керегинде куучынды баштап ла оноҥ уккам. Ол Jарынактыҥ кожоҥын да кожоҥдоп отуратан.

Ол ӧйлӧрдӧ Токшын Тымыев деп кижиниҥ айлында эки ай jӱрерге келишкен. Токшын бойы сойоҥ кижи. Бойы сӱрекей jакшы, балазак кижи болгон. Куучынчызы база тыҥ. Эҥирде, тӧжӧккӧ jадып ла алза, куучындаар. Эртенги эҥирде ол куучынды ойто бу кижиге куучындадып угар. Оноҥ ары база нени билериҥ деп куучындадып, бир де jалкуурбай, jилбиркеп угар болгон. Кайракан-Jарынак ла оныҥ угы-тӧзи керегинде куучынды ол Токшын ӧрӧкӧннӧҥ уккам.

Мениҥ таайым (энемниҥ аказы) Калкин Григорий Иванович (ады-чуузы jарлу кайчы Алексей Калкинниҥ адазы) Улу jаан кайчы кижи болгон.

Оны бистиҥ jердиҥ jаан улузы ээлӱ кайчы деп айдатан. Jиит тужында ол кӱлӱк jаандардыҥ jыргалдарында (1921-29-30 jылдар) jети тӱшке, jети тӱнге кайлап туратан. Мен де таайымныҥ кайын, куучынын, кожоҥын угуп jӱргем.

Оныла кожо jууныҥ кийнинде иш-тошко, jорык-jолго jӱрерге келишкен. Бойы база не-немени судурлап билип отурар, бертик-сайакты тудуп, эмдеп отурар кижи. Бойыныҥ ӧйинде бичик-биликти билер. 1925-1927 jылдарда кооперацияныҥ ӱредӱзин божодып, бистиҥ аймакта ол иштерди башкарып, сельпоныҥ да jааны болуп иштеп туратан.

База бир сӱрекей укаачы-куучынчы, угаачы-чӧрчӧкчи де, судурчы да кижи jестем – Конушев Бокту деп кижи. Jестемле кожо аракы-чеген ичип, кожоҥ-комысту jыргаарга да, ачу-корон кӧдӱрип, кожо канча таҥдар адырып, кунугарга да келишкен эди. Чолушман ичинде jаткан jонноҥ Кайракан-Jарынак керегинде куучынды jаҥыс ла Одый Пороской деп ӱй кижи куучындап отуратан. Ол ӧрӧкӧн база jӱс беш jашка jетире jӱрген эди.

Кара-Куjурдыҥ  курч сурактарын кӧдӱрген

База бир эрчимдӱ jурткор Кара-Куjур jурттаҥ Мекин Николай Иванович деп ӧрӧкӧн болгон. Ол ончо бар jедикпестерди коскорып, не-немениҥ чынын-jартын кӧстиҥ кӧскӧ айдар, «Алтайдыҥ Чолмонына» бичиир кижи. Аймактыҥ озочыл иштӱ улузы керегинде оныҥ газетке бичигени сӱрекей кӧп.

Адазы полевод, энези колхозтыҥ койчызы болгон.  1930-чы jылдарда эне-адазын каралап, адазын складтаҥ ӱрен аш jылыйган дейле, адып салган, энезин дезе кабырып jӱрген ӱӱрдеҥ беш эчки jылыйткан деп, jаҥыс ийнегин айрыйла, айдай берген. Николай Ивановичтиҥ бала тужы Ада-Тӧрӧл учун Улу jууныҥ кату jылдарына келижип, ӧскӱс арткан. Ого jӱрӱмниҥ ончо шыразын ла кату-кабыр jолдорын ӧдӧргӧ келишкен. Jуу ӧйинде тӧртинчи класста ӱренип турала, арга jокто иштеп барарга келишкен. 1942 jылда карындажын балдардыҥ туразына апарган. Сыйны 1943 jылда торолоп божогон. Jажы jедип, Николай Иванович 1952 jылдаҥ ала 1956 jылга jетире ыраак Сахалин ортолыкта черӱчилдиҥ молjузын бӱдӱрип, оноҥ Хабаровск калада строительный заводто иштеген. Черӱдеҥ jанала, Санина Мария Савельевна деп кижиле биле тӧзӧп, бир уул, эки кыс азырап чыдаткандар.

Jозокту ижи учун 1976 jылда Москвага ВДНХ-га барып jӱрген, кӧп тоолу грамоталарла, медальдарла кайралдаткан.

Кырлыктыҥ улузы оны јакшы билетен

Кан-Оозы аймактыҥ јурткорлорынаҥ мениҥ  јуук билетеним – Кудирмеков Дмитрий (Акча) Иванович. Ол –  јаҥыс та  Кан-Оозы аймактыҥ эмес, областьтыҥ ады јарлу койчыларыныҥ бирӱзи Кудирмеков Караныҥ уулы. Акча адазыныҥ јолын улалтып,  јажына кой кабырган.

Мен Кырлыктыҥ школында ӱренип турала, Акча Ивановичле кожо сакмандаганым санаама кирет.

Бис 7-чи класстыҥ ӱренчиктери – Кудирмеков Коля ла мен Тоҥмок-Суу деп кеен јараш турлуда јаш кураандарды кичеейтен иште турушкан эдис. Тӧрӧйтӧн лӧ тӧрӧгӧн  койлорды эки башка бӧлӱп кабырар јаҥду. Кураанду койлор школдыҥ ӱренчиктерине, биске, бӱдӱмјилелген. Эртен-соҥзун тӧрӧгӧдий койлор ченемелдӱ Акча Дмитриевичтиҥ кичеемелинде.

Ол ӧйдӧ Кырлыктыҥ совхозында койлордыҥ тоозы 30 муҥнаҥ ажып туратан. Кара ла оныҥ эш-нӧкӧри Урмат ӧрӧкӧндӧрдиҥ колында кайда да муҥга јуук кой болгон болор.

Бир катап тӱжиле кой кабырала,  уйуктап јадырым. Ол ло Тоҥмок-Суудагы јаан эмес турада, полдо салып берген тӧжӧктӧ.

Тӱн ортозы. Кураандардыҥ аайы-бажы јок чакпыртту мааражынаҥ ойгоно чарчадым. Сананзам, олорды та не де тӱймедип, амыр бербей тургандый. Бир эмеш јаттым, је јаш кураандардыҥ јайналганду ла ӧткӱн мааражы чек токтобос.

Чыдажып болбой, тӧжӧктӧҥ турдым, јанымда јаткан сакманщикти ажыра алтап, тышкары койлорло не болуп турганын кӧрӧргӧ эжикке меҥдедим. Једеле, оны капшай ла ачтым. Тышкары ыҥ-шыҥ, койлор ол ло јеринде амыр кепшенип јатты, кураандардыҥ табыжы да јок — энелериниҥ јылу «койнында», бек уйкуда.

Кайкадым да, чочыдым да. Бу мен јӱӱлип тургам ба, кандый?

Эртезинде оны Акча Ивановичке куучындадым. Ол каткырала айтты – оозын јаппай маарайтан малды кере-тӱжине кабырзаҥ, ондый болор, олордыҥ «ый-сыгыды» кулагыҥа ӧдӱп калганы ол.

Акча Ивановичтиҥ Кырлыктыҥ койчы-малчылары, механизаторлоры, јакшы иштӱ ӧскӧ дӧ улузы керегинде бичимелдери «Алтайдыҥ Чолмонында» улай ла чыгып туратан. Ол ортозынаҥ ол, газеттиҥ ӧскӧ дӧ јурткорлоры чылап, јурттыҥ ӧҥзӱре-курч сурактары, једикпестери керегинде база бичийтен. Ол кезик улуска, анчада ла башкараачыларга јарабай туратаны санаама кирет. Јолду критиканы оҥдоор ло кижи оҥдоор.

Ол ӧйдӧ парткомдордыҥ јаандарына некелте болгон – областьтыҥ газеттерин кычырып, ондо айдылган  једикпестердиҥ аайы-бажына чыгар, газеттерге каруу берер керек. Оныҥ копиязын партияныҥ обкомына аткарар јаҥду.

Бӱгӱнги некелте ондый болгон болзо чы…

Эрчимдӱ иштӱ јурткорлордыҥ тоозында Иван Тадаевич Кергилов, Иван Карманович Сабашкин, Николай Матвеевич Тыдыков, Сотый Мелеевич Омин, Иван Чумович Чулбашев, Александр Константинович Чунжеков, Николай Долматович Калкин, Афанасий Афанасьевич Тыдыков, Василий Николаевич Чендеков ло ӧскӧлӧри болгон.

Бӱгӱн јурткор-собкорлордоҥ болкой, «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» бойында иштейтен улус табылбай барды.

Ӧҥзӱре бу темага учурлалган куучынымды башка ӧйдӧ лӧ башка бӱкте улалтайын.

Тениш ТОХНИН