Алтайдын Чолмоны

Тӧзӧгӧн јурты ырыс-кежиктӱ болзын

18.08.2020

Кандый ла укту-тӧсту албатыда бойыныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥдары бар. Олор чӱм чоктырала улалат. Бистиҥ де алтай телеҥит албатыда угы-тӧзинеҥ чактар туркунына улалып келген чӱм-јаҥдары, јаҥжыгулары бар. эмди онызын анчада ла јашӧскӱрим оноҥ ары улалтып, јӱрӱминде билгир тузаланатан ӧй келген.

Алтай чӱм-јаҥдардыҥ бир јаан учурлузы – ол эне-аданыҥ уул балазы кижи алып, кыс балазы кижиге барып, айыл-јурт тӧзӧгӧндӧ, куда-тойды аайлу-башту ӧткӱрип, чӱм-јаҥдарды чын, билгир тузаланары.

Эмдиги ӧйдӧ Эре-Чуй ичинде алтай куда-тойлордыҥ чӱм-јаҥдары керегинде кычыраачылардыҥ бичиген бичимелдери јарлалат.

Кудалаш

Кысты качырып келген кийнинде уулдыҥ тӧрӧӧндӧри тургуза ла кыстыҥ ада-энезине тил јетирип јат. Сабалу, аш-курсакту барар. Оны угузу јетириш деп айдып јадыс.

Кыстыҥ тӧрӧӧндӧри јаҥыс айылга чогулыжып, келген улусла куданыҥ ӧйин јӧптӧжип јат. Кудага экијандай белетенгилеп јат. Уулдыҥ ада-энези, тӧрӧӧндӧри кудага база белетенип јат, ончо јуук тӧрӧӧндӧрин јаҥыс айылга чогып, куданыҥ кӱнин чокымдап јат.

Кысты кудалап барып јатса, јолдо ару, бийик јерге ӱӱле тургузып јат, эмезе токтогодый ӱӱле јолдо бар болзо, токтоп јат. Кудага барып јаткан улус ончозы таш чогып, ак бӧслӧ јалама буулап, сӱт-чеген чачып, барган јол-јорыгы јакшы болзын деп алтай јеринеҥ алкыш сурайт. Оноҥ ары барган јолдо куда болотон айылга јетире база токтоду болбос учурлу.

Куда тӱжетен айылга јетсе, озо ло баштап эки кижи аракы-чегендӱ, аш-курсакту айылдап кирип јат.

Кысты кудалап баратан улустыҥ тоозы 30-35-теҥ ашпас керек. Озогыда јаан јашту 5-6 ла кижи кудалап койор болгон. Эмдиги ӧйдиҥ кубулганыла, албаты-јон кӧптӧгӧниле, Эре-Чуйдагы јайзаҥдардыҥ јӧбиле кудага баратан улустыҥ тоозы 30-35-теҥ ӧтпӧзин деп јакарылган. Је бис оны да кӧп деп бодоп турубыс. Аргалу болзо, 20 ле кижи болзо, болор эди.

Оныҥ кийнинде јаан тажуурлу, кадакту тажуурлу кирер. Бу тажуурды уулдыҥ таайларынаҥ эмезе јаан акаларынаҥ бир кижи тудуп кийдирер. Эбиреде отурган улуска чӧгӧдӧп, кӱнниҥ аайыла айланып, кандый керекке, кандый јол-јорыкка келгенин јартап, јаҥар кожоҥ айдып, тажуурды тудатан кижиге јууктап јат. Бистиҥ јердиҥ аайыла, тажуур ӱчинчи катап эбирзе, кыстыҥ тӧрӧӧндӧринеҥ бир-бир јаан кижи туруп јат. Бистиҥ јерде кӧп сабазында кин-энези, адазы, ака-таайы тудат, отко мӱргӱӱр. Ол тажуур эдип экелген сабаны ойто тӧрӧӧндӧрине јандырар учурлу. Куданыҥ сабазы деп отурган тӧрӧӧндӧрине сабаа туттурар.

 

Јодо кийдиргени

Кысты качырган уул бӱткӱл койдыҥ эдин бажыла кожо айылга кийдирип, амадап белетеп салган јерге, эр јанына, эмеш ӧйгӧ илер. Оноҥ ооктоп, учалап, јуулган улуска ол койдыҥ эдин кайнадар. Ол этти канайда кезери база учурлу ла байлу. Карыннаҥ, карынјуудаҥ эдип койгон јӧргӧм кайнадар. Эт кайнадарга казан сурап јат (оны садып алар) аракыга эмезе курсакка. Эт (ӧйинде кайнап) бышкан кийнинде, байагы этти јаҥдап, учурлап, тепшиге салала, айылдыҥ очок јанына тургузып јат. Ондо ло койдыҥ бажы болор.

Башты ӧртӧп, бир де јерде јарык-сыйрык болбос эттире сӱреен чебер белетеп кайнадар. Баштыҥ маҥдайында саракайлап салган темдек болор.

Эттиҥ мӱниндеги ӱсти айакка каймап урар. Бу јаҥды уулдыҥ тӧрӧӧндӧринеҥ от алкайтан јаан јашту кижи башкарып јат.

Айылдыҥ тӧрине илӱ бӧс илер, алты айры ак-чоокыр бӧс, оныҥ алдына бир бӱдӱн сары чай, саба тургузар. Кыстыҥ тӧрӧӧндӧри, таайлары, акалары кӱйӱге тон, бӧрӱк кийдирип, кур курчап јат. Кӱйӱ ол кийимди кийип, оттыҥ јанында отурып, оҥ тизезине тепшидеги этти салып (белетелген этти), кӱнгеери јанындӧӧн араай айландырып јат. Бу ӧйдӧ алкышчы кижи койдыҥ јодозын карынјууга оройло, очоктыҥ ич јанындӧӧн будына јӧлӧй тургузып јат. Очок болзо, ӱч јебезине карынјуудаҥ эткен јӧргӧмди арта салар, ӱзӱгин отко салар. Алкышчы алкап божозо, мӱргӱп, бажын сыймап, «Чӧӧк, Кайракаан» деп алканза, онойдо ок айдынып, јуулган улус мӱргӱп, бажын сыйманар.

Мыныҥ кийнинде кӱйӱге кайын энези айак берер. Ол айакка белетелген ӱсти урала, кӱйӱниҥ колын бӧслӧ оройло, ӱсти тӧр бажындӧӧн баштандыра, очоктыҥ ӱч јебезине ӱч тамызар, артканын оттыҥ ӧзӧгиндӧӧн чӧйӧ урар. Эбиреде улус оны кӧрӧргӧ јилбиркеп сакыйт. Нениҥ учун дезе бириккен балдардыҥ јурты ол кӱйген оттоҥ кӧрӱнер деп айдыжат. Ол ӧткӱре бийик јалбырап чыкса, јурты келишпес, ӧчӱп калза – база коомой. Кирезинде ле кӱйзе, јакшы дежер. Отты алкап, ӱсти уруп, айакта арткан ӱсти сӱтле кожо амзаган кийнинде, байагы айакты кӱйӱ бала койнына сугуп алат. Бу темдек уулдыҥ керегиниҥ бӱткенин, уул кӱйӱ болуп артканын керелеп јат. Ӱс урар айакты кыстыҥ энези ажындыра белетеп салар, кожо кичинек бӧс болор. Ол бӧс не керек дезе, ӱс урза, кол отко кӱйбезин деп.

Јодоны кийдирген кижи ада-ӧбӧкӧниҥ јерине де барза, ол кӱйӱ болуп артар.

Јодоныҥ эдинеҥ кӱйӱниҥ тӧрӧӧндӧри амзабайтан. Кыстыҥ тӧрӧӧндӧри јиир. Отты алкаган кийнинеҥ «јодоныҥ тажууры» кирер. Бу тажуурды јуук тӧрӧӧн кижи тудар, ол тажуурды туткан кижи айыл-јурт туткан балдардыҥ тойына кӧжӧгӧ кӧктӧйтӧн учурлу.

Кӧжӧгӧгӧ 12-15 метр бӧс (ак-чоокыр) кирип јат. Кӧжӧгӧ ӱч бӧлӱк болор: тӧр јаны чичке, эжик јаны јалбак, база бир кыска кӧжӧгӧ орынды эбире. Кийнинде јурт туткан улустыҥ бирӱзи божозо, кӧжӧгӧниҥ келтейин кожо салып јат.

Бу ончо чӱм-јаҥ ӧткӱрилбегенче, кудалар чайлабас, јӱк ле ончо керек бӱткен кийнинде чайлаар. Кыстыҥ тӧрӧӧндӧри кудалап келген кудаларды кӱндӱлеп, кур курчап јат.

Учында јӧптиҥ сабазын кийдирер. Оны кыстыҥ јуук тӧрӧӧни тудар. Мында ол тойдыҥ кӱнин темдектеп јат.

 

Уткуул

Темдектезе, келинниҥ сӧӧги саал болзын, кӱйӱниҥ сӧӧги кыпчак.

Той башталар алдында уулдыҥ тӧрӧӧндӧри кудалар келетен јолго, айылдаҥ јаан ыраак эмес эдип, уткуул агаш тургузып јат. Ол «бай кайыҥ» деп адалар, јажыл бӱрлӱ агаш болор (кайыҥ, тал). Бажында эки бӧс јалама, ак ла кызыл. Бай кайыҥныҥ тӧзине артыш бууладар. Кудалар келип, кӱнгеери ӱч катап «бай кайыҥды» айланар. Бу ӧйдӧ, кудалар ӱч катап айланып јатканча, колында айрак-чегендӱ бир кижи олорды уткуп ӱрӱстеер. Бу ла уткуулда кудалар колдоҥ тудужып эзендежер. Кыпчактар келген кудаларына ак сӱт амзадар, оноҥ чай уруп, аракы туттурар. Онойып таныжып, кыпчактар кудаларын кажызын ла колтыктап, той болотон јерге апаргылап јат.

Келген кудаларды той болотон јерде отургызып чайладар.

Саалдар кыска экелген јӧӧжӧзин кийдирер, кыстыҥ ла уулдыҥ јеҥелери орын тӧжӧкти јуур. Кыстыҥ тӧжӧгин алдына, уулдыҥ тӧжӧгин ӱстине јууп јат.  Јеҥелери чач тараарга белетенип јат. Бу ӧйдӧ келин ӧскӧ айылда болор. Келинге экелген кӧжӧгӧни јажыл бӱрлӱ агашка буулап, коомой болбогон, јакшы, эзен-амыр јаткан јаш улус тудар. Келинге јеҥелери ле тӧрӧӧндӧри кожо барат. Кожоҥ-коотло келинди орын-тӧжӧк јуулган айылга экелер. Эки јеҥези келинниҥ чачынаҥ эки јара јарган јигин байлап јазаган (суула, сӱтке артыш салар) суула чачты эки јара тарап јат. Чач таралып божогон кийнинде, келинге кеп-кийимин кийдирип јат. Ол кеп-кийимди айылынаҥ экелер. Оны уул балага кийдирип алала, айылга јеткен кийнинде, ойын-кокыр эдип садар. Чач таралып божозо, уулга јодо кийдирген болзо, кыска тепши кийдирер. Кыстыҥ тӧрӧӧндӧри тепшиниҥ эдин айылына кайнадала экелер, тепшиге салып белетеер.

Тепшини баш тараган айылга эмес, уулдыҥ эне-адазыныҥ ба эмезе акаларыныҥ айылына ба кийдирзе, ол айылга келинди кӧжӧгӧзин ачпай апарар.

Јодо кийдирген јаҥды јаҥдаар кӱйӱге тепшиниҥ эдин база ла оҥ тизезине салып кӱнгери (ол ло кийимин кийип) бӧлдӧӧр, алкышчы алкаар.

Келин тепши кийдирип јаткан айылдыҥ эпши јанында отурар. Алкап божозо, кӧжӧгӧниҥ ары јанынаҥ келин чыгып, ӱс урар, ойто кӧжӧгӧниҥ ары јанына кирер.

Кайны келип алкап-айдып, кӧжӧгӧни камчыла эмезе мылтыкла ачар. Мыныҥ кийнинде кайнынныҥ алдынаҥ кечпес, адын адабас, кӧжӧгӧ ачкан кижини келин кайындаар. Бистиҥ јерде кайынныҥ учуры база јаан.

Тепши кирген айылдыҥ ээзи кижи ӱй кижи келинге «Мал саап јӱр» деп айдып, кӧнӧк берер. Кыстыҥ тӧрӧӧндӧри кӧжӧгӧ ачкан кайнына тажуур туттурар. Тепши кирген айылдыҥ одына келин артыш-јуу салар (ол ло тарыйын). Ол айылдаганы болор. Кайын адазына, кайын энезине аракы туттурар.

Чач тараган айылда келин айылда отурган улуска чай уруп чайладар.

Озогы ӧйдӧ кызыныҥ тойына адазы барбайтан, эмди де кезик улус бу јаҥды салбайт.

Адазы айылда артып калган болзо, кыпчак кудалары той болуп јаткан ӧйдӧ кыстыҥ адазына «Баш» (койдыҥ бажы, кӱндӱлӱ эт, кӱндӱлӱ аракы) аткарып јат. Јер ортозы ыраак болзо, «Башты» улусла ийе берер. Тойдыҥ ончо чӱм-јаҥдары божозо, кыпчак кудалары кыстыҥ тӧрӧӧндӧрин тӧргӧ чыгарып, ууча-тӧшлӧ кӱндӱлеп јат, кур курчап јат.

Эре-Чуйда да јаткан албаты-јондо той божогогн кӱн эртенгизинде кезик јурттарда база бир чӱм-јаҥ бар. Ол «бозо-канар» деп адалып јат. «Бозо-канарга» белетелген эчки-малды сойып, эдин тойы болгон уул кайнадып, чай азып јат. Келин, ончо тӧрӧӧндӧри јуулып, чайлап јат. Мыныҥ учуры јурт тӧзӧгӧн эки баланыҥ эжигинде мал-аш турзын деп, аргалу-чакту јуртазын деп керелеген темдек.

Ӱчинчи кӱнде кӧжӧгӧ чечер, кӧжӧгӧни агаш-талдаҥ чечип јазап буулаар. Кӧжӧгӧни эки јеҥези чечип јат. Мында база улус чайлап јат.

 

Тойдыҥ ойындары

Алтай калыктыҥ эҥ ле кӧп чӱм-јаҥдары тойло колбулу. Той – алтай улустыҥ јадын-јӱрӱминде эҥ јаан байрам. Оныҥ учун оны ойын-јыргалла ӧткӱрерге кичеенетен. Ойындарда чечен, алкыш-сӧстӧр айдылып, кожоҥдор кожоҥдолот. Ойын деген оҥдомол канча ла кире элбек болгонын калыктыҥ кӧгӱс телекейиниҥ, кеендигиниҥ ӧзӱми керелейт деп, билимчилер бичийдилер.

Тойдыҥ чӱм-јаҥдарында јебрен ӧйлӧрдӧҥ арткан учуралдар бар. Темдектезе, той тужындагы ойында јиит уулдар атла јарыжып, таҥма адып, кӱрежип јадылар. Мындый ойындар јебрен ӧйлӧрдӧҥ артып калган. Озогыда бойдоҥ уулдар тойлордо ойноп эмес, чыннаҥ ла јарыжатандар, таҥма адатандар, кӱрежетендер. Олордыҥ эҥ ле кӱчтӱзине кыс баратан. Ол керегинде бистиҥ алтай чӧрчӧктӧрдӧ бичилип јат.

Тойдо јӱзӱн-башка ойындар болот. Темдектезе, «Айгыр ла бӧрӱ», «Сырга», «Кур ӱзӱш», «Айыл тутканы», «Тебек», «Кажык», «Шатра», «Табышкак», «Ат јарыш», «Кӱреш», «Тепши блаажары», «Эш табыш», «Јажыныш», «Болчоно», «Ок-јаа адыш», «Јодо таштаары» ла о.ӧ.

Той тужында кыстыҥ тӧрӧӧндӧрин уткуп, «Тепши блаажары» деп ойынды ойнойдылар. Тепшини тудунып алган кижи атка отурып, кыстыҥ тойлоп келген тӧрӧӧндӧринеҥ 2-3 кижини кӱндӱлейле, кенетийин туура чаба берет. Оныҥ кийнинеҥ кыстыҥ тӧрӧӧндӧринеҥ 2-3 кижи оны атту сӱрӱжер.

Качып бараткан кижи тепшини бийик кӧдӱрип алар учурлу. Сӱрӱжип турган улус ого јаба једип, тепшини блаап алар эмезе камчызыла тийип ийер јаҥду болгон. Кыстыҥ тӧрӧӧндӧри јеҥзе, јеҥӱни (тепшини) уулдыҥ тӧрӧӧндӧри ойто садып алар учурлу. Нениҥ учун дезе ол тепши айылду болуп јаткан уулдыҥ ла кыстыҥ ырызыныҥ темдеги болуп јат.

Кыстыҥ чачын эки јара ӧӧрӱп, кыс келинге кӧчкӧн кийнинде, чачын тарап ӧӧргӧн эки јеҥезине ле уулдыҥ таайы «Айгыр ла бее» деп ойын ойнойт. Јеҥелерине ӱстӱ, мӱндӱ, аарчылу тепши берилет. Озо баштап уулдыҥ јеҥези, оноҥ кыстыҥ јеҥези беелер болуп, тепшидеги ӱсти айылга уймап-сӱртӱп, кышкырып, айландыра јӱгӱргилеер. Олорды ээчиде уулдыҥ таайы айгыр болор. Таайы анчада ла кыстыҥ јеҥезине чурап барар. Ойынныҥ кийнинде кыстыҥ јеҥезин јазап кӱндӱлеер учурлу. Ӧскӧртӧ бу ойынды «Сӧйкӧниш» деп айдар.

Айылда тӧргӧ кыстыҥ ла уулдыҥ кийимдерин оноҥ до ӧскӧ не-немелерин салган кайырчакты тургузып, эки јанына той эдип турган уулды ла кысты отургызар. (Эпши јанына кысты ла эр јанына уулды). Ойынныҥ учуры мындый болгон.  Кайырчакты кем озо ачар, ол билениҥ бажы болор. Колго озо кемниҥ (уулдыҥ эмезе кыстыҥ) кийими тудулар, баштапкы балазы уул эмезе кыс болор.

«Јодо таштаары». Бу ойынды эр улус ойнойтон. Уулдыҥ таайы айылдыҥ тӱнӱгинеҥ јодо чыгара таштаар. Ол јодоны тудуп алган кижи јеҥӱчил болор. Јодоныҥ эдин оноҥ арткан улуска ӱлеп јат. Эмезе уулдыҥ тӧрӧӧндӧри јодоны ойто кожоҥло садып алар учурлу.

«Ат ойын». Озодо јаҥы јурт тӧзӧп јаткан јииттерге јаҥы айыл тудатандар. Ол айыл тудар кӱн деп адалатан. Ол тойдоҥ бир кӱн озо болор.

Јаҥы туткан айылдыҥ эжигин той божогончо этпейтендер. Той тужында мындый ойын болор: јаҥы айылдыҥ ичинде кыстыҥ ӱӱре-јелелери турар. Уулдыҥ нӧкӧрлӧриниҥ бирӱзи ээрлӱ атту айылды эки-ӱч катап эбирер. Атту айылга кирер. Аттаҥ тӱшпей, очокты эбирип келер. Оноҥ ол атту кижи агашта илип койгон сыйды алып јатса, бу ла тушта кыстыҥ ӱӱре-јелелери оны тудуп божотпой, ӱзеҥи, ӱйген-ноктозын адынаҥ чечип аларга чырмайар. Онызы јаҥы биле тӧзӧгӧн јииттердиҥ ырызын керелейт.

Той тужында эрлердиҥ бӧкӧзин, капшуунын, чыйрагын, тапкырын ченеп кӧрӧргӧ, «Јойу јӱгӱриш», «Ат јарыш», «Кӱреш», «Тебек», «Шатра», «Јеҥ тартыш», «Кӧдӱрге таш», «Ок-јаа адыш» ла оноҥ до ӧскӧ ойындар ӧткӱрилет.

Той ӧдӧр кӱн јашӧскӱрим јилбилӱ ойындар ойнойтон. Бойдоҥ кыстар ла уулдар таныжып аларга, «Эш-табыш» деп ойын ойноор. Уулдар ла кыстар эжерлежип, эбире туруп алар. Эжер јогы эбиреде кӧрӱп, јараган кыска, уулга колыла тийип ийзе, эжерлӱ болуп калар. Артып калганы онойып ла ойынды улалтар.

«Кол ӱзӱш» деп ойында уулдыҥ ла кыстыҥ нӧкӧрлӧри эки башка бӧлинип, колдорынаҥ тудужып, эки кур болуп туруп алар. Оноҥ бир курдаҥ бир кижи экинчи курдыҥ кижизин кычырар.

Онойып кычырткан кижи јӱгӱрип барала, курды ӱзер, ӱзӱп ийзе, курдыҥ бир бӧлӱгин јединип апарар. Ӱспей калза, бойы артып калар. Онойып эки курдыҥ улузы бой-бойлорын кычырыжып, учында бирӱзинде јаҥыс ла кижи артар.

Анайда ок тойлордо јажынып, сырга јажырып ойнойдылар. Тойдыҥ база бир солун ла јилбилӱ ойыны «Болчоно» (Јиргил боды). Бу ойында кыстар ла уулдар тизелерин колдорыла кабыра кучактап алала, тегерийте отурар. Буттарыныҥ ортозыла курды «јылдыр, јылдыр» деп айдыжып јылдырар. Ортозында турган кижиниҥ кӧзин бӧслӧ таҥып салар учурлу.

Оноҥ ол кижи «Топ!» деп айдып ийзе, ойын токтоп јат. Оноҥ ол курды табар учурлу. Табып албаза, кожоҥ кожоҥдоор:

Кайыш курым суктыгар,

Караҥуйда табарым.

Карузыган кӧӧркийди

Кӧргӧн кӧстӧҥ таныырым.

Тойдо «Буура» деген ойынныҥ учуры база јаан. Буура – тӧӧ бойыныҥ балдарын корыырга албаданганы. Бӧрӱлер дезе олорды тударга чырмайар. Тӧӧниҥ балдары энезиниҥ эдегинеҥ тудуныжып алар. (Балдарын ботоголор деер). Энези балдарын корып алза, јаҥы тӧзӧлгӧн билениҥ мал-ажы да, бала-барказы да кӧп болор. Бу ойынныҥ башка-башка бӱдӱми бар. «Айгырлу мал ла бӧрӱ», «Бӧрӱ мал тутканы» ла о.ӧ.

Анайда ок јииттер тойдо табышкактар таап, кажык ойноп, бӧрӱк садып ла јӱзӱн-башка ойындарды таҥ атканча ла ойнойтон.

Ӧрӧги айдылган ла јурттарда тойлордо ойноп турган ӧскӧ дӧ ойындарды тойлордо ӧткӱрип, ундылганын орныктырза, сӱреен јилбилӱ ле солун болор эди. Мен бичимелимде билимчилер С. С. Суразаковтыҥ, Н. И. Шатинованыҥ «Семья у алтайцев», Н. А. Тадинаныҥ «Алтайская свадебная обрядность» деп бичиктеринде бичилген ойындар керегинде айттым.

А. ДИБАКОВА 

Кыс баланы качырып-уурдап экелетени

Алтай албатыныҥ озогыдаҥ бери јаҥдаган чӱм-јаҥдарыныҥ бирӱзи – ол ада-энезиниҥ айылынаҥ кыс баланы качырып-уурдап экелери. Уулдыҥ јуук тӧрӧӧндӧри туйкайын баргылап, ол кысла јуук таныжып, эрмек-куучын ӧткӱрет, кыстыҥ кӱӱн-санаазын угала, сӧстӧйдилер. Оноҥ, кыстыҥ белен болотон кӱнин айдыҥ јаҥызына келиштире темдектеп јӧптӧшкилейле, уулдыҥ јеҥелери бе, эјелери бе, ӧскӧ дӧ јуук улус кысты уурдап-качырарга барар. Кыс јӧптӧшкӧн јерде, ай јарыкту эҥирги тӱнде бойыныҥ ӱӱрелериле кожо сакып алатан. Барган улус кысты качырып, уулдыҥ таайыныҥ эмезе јуук тӧрӧӧндӧриниҥ айылына экелип кийдирер.

Эртезинде кыстыҥ ада-энезине табыш-тил јетирер. «Бис слердиҥ балагарды келин эдип экелгенибис, бис бурулу, ачынбагар» – деп айдар. Кыстыҥ ада-энези јӧпсинбей турган болзо, келип кызынаҥ ол бойыныҥ кӱӱн-санаазыла келген бе, айса албан-кӱчле тудуп экелген бе деп сурап угар аргазы бар.

Оноҥ кыстыҥ эне-адазыла куучын-эрмек ӧткӱрип, качан кудалап баратан, качан олор белен болотон кӱнди темдектеп јадылар. Бу мениҥ кожо јуртап отурган эш-нӧкӧримди 58 јыл мынаҥ кайра качырып-уурдап экелип јуртаган эдим. Кысты келин эдип, качырып-уурдап јурт тӧзӧзӧ, ырысту, узак јуртаар дежетен. Кысты уурдайтан јаҥжыгу јаҥыс бистиҥ алтайларда болгон эмес. Бисле коштой јаткан казах калык эмдигенче јаҥдаганча. Бӱгӱнги кӱнде уулдар, кыстар кайда-кайда јӱрӱп, бойлоры танышкылап алат. Бир јаман неме – олор сӧӧгин суражып билишпес, кийнинде угар болзо, сӧӧктӧри јаҥыс болуп калган учуралдар болот. Кандый да болзо, јаҥыс сӧӧктӱ улуска јурт тӧзӧӧргӧ келишпес те, јарабас та.

 

Кысты кудалайтаны

Кысты уурдап-качырып экелген кийнинде, кудалап барар керек. Озогы кеп сӧс бар: «Таш таштаган јеринде, кыс барган јеринде јадар». Оныҥ учун кыс барган јуртында јуртайтан јаҥду.

Уулдыҥ эне-адазы тӧрӧӧндӧрин јууп, кудага канча кижи, кемдер баратанын, тажуурды баштапкы, экинчи, ӱчинчи айландырып тудар улусты талдап алат. Озогы јаҥла кадакту тажуурдыҥ оозына ак бӧстӧҥ кыйра буулап салар.

Кыстыҥ ада-энези ончо јуук тӧрӧӧндӧрин элчилеп айттырып, јаҥыс айылга јууп аладылар.

Кудалар – эҥ озо уулдыҥ, эне-адазы олорло јаан јашту тоомјылу эки-ӱч кижи кыстыҥ ада-энезиниҥ айылына артышту (арчынду), сӱттӱ, ачу ашту, аш-курсакту кирер. Эзендежип јакшылажала, артыш-сӱдинеҥ, аш-курсагынаҥ айылдыҥ от-очогына салып, јаҥдап, алкыш-быйан сурайтан. Айылдыҥ ээзиниҥ урган чайын ичип, аш-курсактаҥ амзайла, кажы айылга кудалап киретенин, база неме керегин угуп алала, ойто чыгып, кожо келген улуска јартап айдадылар.

Кудалап киретен айылда кыстыҥ ада-энези, ончо јуулган тӧрӧӧндӧри кӱреелей отурып, келген улусты кудалап кирерине кычырат. Озогыда очоктогы отты ӧнӧтийин изӱ этире салатан. Кудалап келген улус јакшы терлеп кыйналзын деп. Оныҥ кийнинде, келген кудалар айылга кирип, эзендежип, келген амадузын айдып, байагы кадакту тажуурды айландыра кӱреелей отурган улуска учынаҥ ала кӱнгеери туттурып, куданыҥ кожоҥын кожоҥдоор.

Озогы јаҥла болзо, куданыҥ кадакту тажуурын баштапкызында уулдыҥ таайы ба, јестези бе, эҥ јаан јашту ак сагалду карганак туттурар. Келген кудалар сӱгӱнӱжип, колчабыжып, от-очокты айланып мӱргӱйтен јаҥду.

Кудалап барза, койдыҥ эдин баш-туйгагыла тудуш, бӱткӱл чий эдин апарар. Куданыҥ тажуурын алган кийнинде, кӱйӱ уул койдыҥ эдин јӱктенип, айылдыҥ ичиндеги белен кадуга илип салар. Оныла кожо ак ӧҥдӱ 3-5 метр илӱ бӧс, эки шил аракы, аш-курсак, чуй чай (бӱдӱн болзын) оны ончозын столго салар. Оны «Илӱ» деп айдар. Айылдыҥ ээзи ол салган аш-курсакты, илӱ бӧсти апарза, кудалар байагы койдыҥ эдин ойто алып, уучалап-тӧштӧп ооктоп јазайла, кайнадар. Ӱзӱ јуузынаҥ айак чарага ӱс белетеп, кӱйӱ уул кайын адазыныҥ от-очогына ӱс урар. От јайаанды уулдыҥ јанынаҥ алкышчы кижи алкаар.

Келген кудалар койдыҥ кайнаткан эдин, анайда ок экелген аш-курсагыла, ачу ажыла кыстыҥ эне-адазыныҥ айылына барып, кӱндӱ-кӱреелӱ стол јазаар. Ондогы улусты ончозын кӱндӱлеер, је бойлоры ого турушпас. Мындый кӱндӱлешти бистиҥ јерде кӱйӱзи ада кайныныҥ айылына «јодо» кийдирген деп айдар.

Оныҥ кийнинде, кыстыҥ эне-адазы, тӧрӧӧндӧри бойлорыныҥ белетеген аш-курсагын салып, келген кудаларды кӱндӱлеер. Кожоҥ-комыт чӧйип, кудалар ойноп-јыргайдылар. «Тостыҥ јигиндий, торконыҥ кӧгиндий бек кудалар болдыбыс» дежип, кудалап келген ончо улуска – кудаларга кур курчап, арчуул-тӱӱнчек берер. Кӱйӱзине јакалу кийим, бычкак бӧрӱк кийдирер.

Келинниҥ кандый бир јуук тӧрӧӧни кудалашка келбей калган болзо, олордыҥ ады-јолын, јаткан јерин, келген кудаларга айдып берер. Тойго јетире олор табынча барып, кӱндӱлеп, айылдап салар.

Кудалашты мынайып, јаҥыс јерге јуулып ӧткӱргени эптӱ. Бу ла тушта той качан болорын јӧптӧжӧдилер.

Бистиҥ Эре-Чуйдыҥ јеринде кудалап келген улуска шаалта шаадырбас, аайы-бажы јок кӧп айылдарга кийдирип, катап кудалатпас.

 

Той-јыргалды ӧткӱрери

Кысты кудалап салган соҥында, уулдыҥ эне-адазы, тӧрӧӧн-туугандары тойго белетенгилейт. Той ӧдӧтӧн, кудалар келетен кӱнде бир эптӱ јерге јажыл бӱрлӱ чагал агаш кадап, бажына ак-кӧк ӧҥдӱ кыйралар буулап, јанына камызатан арчын салар, чачылгалайтан, уткыйтан артышту (арчынду) сӱт белетеп, келетен кудаларды сакыйдылар. Јажыл бӱрлӱ јаш агаш кадаганын «уткуул» деп айдар. Тойго келген кудалар «уткуулды» ӱч катаптаҥ кӱнгеери айланатан учурлу. Олорго удура айрак, арчынду ак сӱт чачар. Оноҥ олорды отургыскылап, ак сӱттеҥ, айрактаҥ амзадып, јакшы-јаманын суражар. «Уткуулды» кӱндӱлеп, ончо кудалар ак сӱт чачып, Алтай кудайдаҥ алкыш-быйан сурайдылар, белетеген отты камызып, экелген аш-курсагын салар. Ачу-аштаҥ эмештеҥ амзажар.

Келген кудаларды колтыктап, белетеген айылга кийдирип, аш-курсак салып, чайладар. Оноҥ, кыстыҥ тӧрӧӧндӧри балазыныҥ јӧӧжӧзин ончо улуска кӧргӱзип, табыштырадылар.

Бистиҥ јерде кыстыҥ јӧӧжӧзин сатпас. Экелген јӧӧжӧни айылга кийдирип, эки јандай тӧрӧӧндӧри кыстыҥ ла уулдыҥ орын-тӧжӧгин кееркедип јуур. Энезиниҥ экелген кӧжӧгӧзин буулаар. Кӧжӧгӧниҥ эки кырына јажыл бӱрдеҥ буулап, эки јанынаҥ јеендери тудар. Келинди јаҥы айылга келиндер кожоҥдоп экелип јат. Кыстыҥ чачын эки јеҥези эки јара јарып, тулуҥдап ӧӧргӧн кийнинде, келинге бӧрӱк кийдирер. Келин кайындарына бӧрӱк јок кӧрӱнбес, байлап јӱрер учурлу. Эмди уул ла кыс эмеген-ӧбӧгӧн болды деп, олорго артыш салган ак сӱт амзадар, айакта кертип салган этти олор ӱлежип јиир учурлу. Кайын энези келдиниҥ бажын сары сарјула сӱркӱштеп, «келдим ле уулым ӱргӱлјиге ырысту болзын» деп алкаар јаҥду.

Оноҥ, уулдыҥ таайы эмезе јестези кӧжӧгӧни ачар. Камчыныҥ сабыла келинниҥ отурган кӧжӧгӧзин ӱч катап кӧдӱре илип, ойто тӱжӱрип, мынайда алкаар:

Алын эдегиҥе бала бассын,

Кийин эдегиҥе мал бассын,

Азыраганыҥ бала болзын,

Кажаганыҥнаҥ мал айрылбазын,

Кабайыҥнаҥ бала айрылбазын,

Адымды чике адабай јӱр,

Алдымла кечире баспай јӱр,

Киргенди кирген дебей,

Чыкканды чыккан дебей,

Јаанды-јашты кӱндӱлеп јӱр.

 

Тепши

Келинниҥ тӧрӧӧндӧри тойго келзе, бир койдыҥ бӱдӱн эдин кайнадып, экелер. Оны «тепши» деп айдар. Озогы улустыҥ айтканыла болзо, ада кайныныҥ айылына «тепши» кийдирбеген келин карыыр јажы једип, ол јерге барза, кайын јурты оны айылына келди деп божотпос, ол эш-нӧкӧрине, бала-барказына јууктап болбой, айрылыжып, тенип базып јӱретен дежер. Кем билер, айса болзо, онызы чын болор.

Эмди јаҥы келген келин «тепшиниҥ» табак-чарадагы эттеҥ тизезине салып, ӱч айландырып, карын јуузын очоктыҥ ӱч јебезине илип, кӱйӱп јаткан отко ӱч айланып, ӱс урар, отко урган ӱс јобош, табылу јалбышталып кӱйзе, олордыҥ јаҥы тӧзӧгӧн јурты јобош эптӱ јадар јурт болор. Кенетийин адылып, чачылып кӱйзе, тӧзӧлгӧн јурт табышту, чууганду болордоҥ айабас.

Келин отко ӱсти урза, оныҥ јанынаҥ алкышчы кижи алкыш сӧстӧр айдар. Айландыра јуулган улус от энеге мӱргӱп, база алкыштар айдар. Алкыш сӧстӧр качан да једимдӱ болор. Ак санаала айткан алкыш быйанду болор. Кара санаалузы каразын јетирер. Оныҥ учун куда-тойдо алкыш сӧстӧрди ак санаадаҥ кӧп айдар, ачынышпас, каргышпас керек.

 

Баш јетирери

Озогы јаҥдаган јаҥла келинниҥ адазы тойго келбес, ол бойыныҥ бир канча арткан тӧрӧӧндӧриле, таныштарыла кызыныҥ тойынаҥ келетен «баш» сакыыр. Той башталза ла тоомјылу бир-эки кижи койдыҥ кайнаткан бажыла кожо эт, курсакты, ачу ашты алып, кыстыҥ адазыныҥ айлына барып кӱндӱлеер. Нениҥ учун баш апарар дезе, баш-байлу кӱндӱӱ болор, кандый ла тынду неме башла-мееле јӱрер, башта кӧс, кулак, оос, тил – ончо јӱрӱмге керектӱ неме болор. Эре-Чуйдыҥ «баш» јетиргени ол тӧмӧнги аймактардыҥ белкенчек јетиргениле тӱҥей. Оныҥ башказы – мында кӧп кижи барбас, шаалта апарбас, јӧӧжӧ садылбас. Эре-Чуйда белкенчек, байтал баш дейтен кӱндӱӱ јок.

 

Кӧжӧгӧ чечер

Тойдыҥ база бир јаҥжыгузы – ол тойдыҥ экинчи кӱнинде «Кӧжӧгӧ» чечери, «бозого канаары» деп айдар. Ого база кой сойор, эдин јазап кайнадып, аш-курсак салып, чай кайнадып, келин бойыныҥ айлынаҥ јаҥы тӧрӧӧндӧрин кӱндӱлеер, тойдогы јажыл бӱр буулаган кӧжӧгӧни чечип, ойто јаҥырта буулаар – оны «кӧжӧгӧ чечкен» деп айдар.

                                                           Д. ШОНКОРОВ