Алтайдын Чолмоны

Балдарыла jÿрегиниҥ jылузыла ÿлешкен

13.10.2020

Кажы ла кижиниҥ jÿрÿминде баштапкы ÿредÿчизи аҥылу jерде туруп jат: баштапкы таныкка, тоого ÿредип, öмö-jöмö, нак jÿрерине таскадып, кижиликтиҥ jолын ачкан кижи болор. Мениҥ баштапкы ÿредÿчим Ирина Григорьевна Темдекова деп кижи.

Ирина Григорьевна ÿредÿчи болуп 48 jыл иштеген. Бу öйдиҥ туркунына кöп тоолу балдар ÿреткен, олордыҥ тоозында кандый ла ÿредÿ-профессиялузы бар. Кöп балдар jилбилÿ ле тоомjылу ÿредÿчиниҥ jолын улалткандар. Бис, Улаган аймактыҥ эл-jоны, оны Ирина Григорьевна деп адап jадыс. Jе оныҥ чаазын-документте ады Октябрина Григорьевна. Бис, ÿренчиктери, чын адын билбес те болгоныс. Jаанап, чыдап келеле, билип турбай. А Слер канайып эки атту болуп калдыгар деп сураарымда, Ирина Григорьевна мынайда куучындаган эди: «Мен Горно-Алтайсктагы педагогический училищени ÿренип божодоло, Кош-Агаш аймакта Мукур-Таркаты jуртка иштеп баргам. Кичинек балдар мениҥ адымды адап болбос. Ол öйлöрдö бу jурттыҥ школында Нина Ивановна Мишкина деп ÿредÿчи иштеген. Эмди экÿ отурып, меге ат бедирегенис. Кичинек тужымда мени айылдагы улус Ира деп, кыскарта адап туратан. Сананып-сананып, Ирина болзын деп шÿÿлтеге келдис. Онойып ла Ирина Григорьевна болуп, ÿредÿчиниҥ jолына чыктым. Мени  Октябрина деп адаган кижи Сабулова (Кайгародова) Анна Ивановна, Майма аймактагы Сайдыс jурттаҥ бистиҥ jерге барган кижи болор».

И. Г. Темдекова 1936 jылда кичÿ изÿ айдыҥ 5-чи кÿнинде Чодра деп jерде чыккан. Jе кере бичигинде jаан изÿ айдыҥ 5-чи кÿни деп бичилген. Онызы база ла öйдиҥ кÿч салтарыла колбулу болгон деп айдарга јараар. Улаган аймактыҥ тöс jуртына келип, бала бичидерге ат jок, jаш баланы артырар арга база jок. Jол ыраак, кату. Оныҥ учун бала jÿк ле бир айлу болордо, энезине баланы бичидер арга табылган. Ирина Григорьевнаныҥ энези — Клавдия Павловна Лаева деп кижи болгон, 1910 jылдыҥ. Адазы — Григорий Алексеевич Темдеков деп кижи, 1904 jылдыҥ. Ада-Тӧрӧл учун Улу jуу башталарда, Григорий Алексеевич jууга барган, ойто кайра Алтайына jанбаган.

«Јуу башталарда, мен 5 jашту болгом. Кандый чакпырт болуп турганын оҥдобой до тургам. Јÿк ле энем ле эjем ыйлажып, адамды jууга ÿйдежип турганы санаама кирет» — деп, Ирина Григорьевна эске алынат. Эки колын уужап, бойыныҥ jÿрÿми, бала тужы керегинде куучынын оноҥ ары улалтты: «Бис алты карындыш: эjем Ефросинья Григорьевна Уханова 1926 jылдыҥ, акам Николай Григорьевич Темдеков 1929 jылдыҥ, сыйындарым Евдокия Григорьевна Толтушева, Зоя Григорьевна Тадышева ла Галина Григорьевна Каташева. Ол öйлöрдö Чодрада «Победа», Тужаарда «XI лет Октября» деп колхозтор болгон. Балыктуjулда эки колхоз болгон, бирÿзи «Кызыл Таҥдак», экинчизиниҥ ады санаама кирбейт. Чодрадагы «Победа»  колхозтыҥ эҥ ле ыраак турлуларыныҥ бирÿзинде бис jатканыс. Ол jердиҥ ады Jÿдÿжек. Эмди ле Улаганнаҥ Балыкчы jурт jаар барып jатса, Кату-Jарыктыҥ боочызынаҥ суу кечире чике кöрзö, бийик туу турат. Ол тууныҥ ары jаны — Jÿдÿжек. Анда Чичке кыр, Тошту кöл, Jаман jурт, Субак, Бортыш, Ор-корым, Чалык кöл, Узун меес деп jерлер бар. Jÿдÿжек деп не адалганын билбей турум. Азыйгы öйлöрдö сойоҥдор биске jуук турлуларда jадатан, байла, сойоҥ тилле адалган болор. Ол тууныҥ сол jанында, капчалдыҥ тÿбинде, коркышту казыр, аҥданып jадар Кÿркÿрее суу агып jат. Бу сууны jойу да кижи кечип болбос. Бу Jÿдÿжек деп jер мениҥ кичÿ тöрöлим, чыккан-öскöн jерим болор.

Мен энемге 10 jашка jетире болушкам, школ jÿрбегем. Öдÿк-тон jок öйлöр болгон, аш-курсак та jанынаҥ кÿч, эjемле, акамла кожо энемге мал-аш кабырарга болужатаныс. Адам jууга jÿре берген, энем заставаныҥ малын кабырган. Чодрада jаан застава болгон, бойлоры мал-ашту, аттарлу. Кышка öлöҥ белетелзе, бир jерге jаан обоо эдер арга jок. Öлöҥ тартар ат база jок. Jÿктенип туруп, он бугулдаҥ ла бир jерге jууп, болчоктоп саларыс. Кыш келзе, торбокторды айылдыҥ jанына артырып, энем jоон малды айдап, öлöҥгö jетирер. Кöртÿк карды тепсеп, jоон малды бажындöӧн айдап, jол ачар. Мениҥ ижим казанга кар тажып кайылтары болгон. Мал сугарар суу jок. Энем очокко jаан казанды тургузала, отты салала, одынды jанына белетейле, меге «оттоҥ салып, тышкары кардаҥ экелип салып тур» деп jакарар. Энем ол jоон малды барып öлöҥдöйлö, ойто кайра келип, кайылткан сууга кар кожуп, арткан малды сугарар.

Акамда ла эjемде база öскö иштер. Мен карды кайылтып, тышкары барып, кажаан-чуланды кÿчим jеткенче арчыырым. Одынды база энем бойы белетеер. Ол öйлöрдö одын кезер кирее бар эмес, энем малтазын тудунып, аркага барып, агыш jыгар. Оны буулап алала сÿÿректеп, айылга экелер. Оноҥ агашты jарып, одын белетеер. Эр кижи айылда jок сÿрекей кÿч ӧй болгон. Оҥду курсак-тамак та jок…

База бир мындый учурал санаама кирет. Акамла экÿ очоктогы оттыҥ jанында jадырыс, jиир аш-курсак та, öрö турар кÿч те jок. Энем арканаҥ бедиренип барар. Заставаныҥ пограничниктери гран-кыйу кöрÿп jÿргилезе, одулангылаар. Олордыҥ одуланган одузында арткан картошканыҥ терелерин энем jууп, биске экелип кайнадар. Тоозын-тобрагыла кожо бис оны jиирис. «Jигер,  балдар, изÿ немени, ичи-кардыгарда кичинек те болзо неме болзын» — деп, энем айдар. Бис ол терени чайнап туруп, jакшызынып jиирис. Оноҥ энем оокойдыҥ (бöрÿниҥ) jийле артырган аҥ-куштыҥ артканын таап экелер. Кайда да тарал тÿжÿрип салган кузукты табар. Энем акамды тузак эдерине, тургузарына ÿредип туратан. Jаскыда кÿртÿк сÿрÿжип тударыс. Коркышту ла кÿч öйлöр болгон. Чындап та,  энем бисти канайып азырап чыдатканын билбей де турум.

Онойып 10 јашка јеткем. Улу јууныҥ кийнинде Улаганнаҥ Василий Семенович Тондоев деп таайым айылдап келген болгон. Бу баланы школдо не ÿретпес деп, энемнеҥ сурайла, айылына экелип,  jаттыргызып, школдодып ÿреткен. Онойып мен 3-чи класска баргам. Ўч четвертьти ÿренип тÿгескен кийнинде, мен тыҥ оорый бергем. Ол jастыҥ öйи, тулаан ай. Канайдар, таайым мени ойто айылыма jетирген. Ўч четвертьти  jакшы темдектерле ÿренип тÿгескен учун мени тöртинчи класска кöчÿрип ийген. Оныҥ учун кÿскиде мен ойто 4-чи класска ÿренип келгем. Ефросинья эjем Балыктуjул кöчöрдö, мен эjемге болужып, олордыҥ айлына jадарга баргам. Анда 6-чы классты божотком. 7-чи классты ойто Улаганга келип тÿгескем. Ол öйлöрдö школдо jети класс болгон. 1960 jылдаҥ ала 8 класс башталган.

Беженинчи jылдарда каладаҥ «Кызыл Ойрот» деп газет экелетен болгон. Улаганда «Социалистический мал учун» деп газет чыгып туратан. Федор Иванович Чулчушев деп кижи баш редактор болуп иштеген. Оныҥ кийнинде Данил Кириллович Челчушев деп кижи газетти башкарган. Мен бала тужымда бу газеттерди jаантайын кычырып туратам.

Улаганныҥ школында орус тилдиҥ ÿредÿчизи болуп Клавдия Ивановна Бедеева деп кижи иштеген. Клавдия Ивановна школды jакшы темдектерле ÿренип божоткон кижи каладагы педагогический училищеге ÿренип бар деп, меге айткан. Ыраак турлуда öскöн бала, орус тил билбес те болзо, ÿредÿге jÿткип, кала келгем. Ол куран айдыҥ ортозы кире öй. Кош тартар кöлÿк келижерде, оныҥ ÿстине отурала, Чибит jуртка келгем. Оноҥ Чибиттеҥ кöлÿк болордо, калага jеткем. Педучилищени табып, чаазын-документтеримди табыштырып ийеримде, экзамендер табыштырзын деп айткандар. Клавдия Ивановнаныҥ сыйны бу училищеде иштеп турган болуп, мени общежитиениҥ ишчизи-кастеляншага табыштырган. Jадар jер jок, jай öйинде ÿренип турган  балдар jангылай берген, общежитие бöктÿ. Кастелянша мени jастык-тöжöк салып турган кыпта (складта) кондыратан. Эҥирдиҥ 6 саадында кийдирер, эртен тура 9 саатта чыгарар. Караҥуйда jаҥыскан конорым. Онойып туруп, 9 предметтеҥ экзамендерди табыштырып, ÿредÿге киргем.

Кÿч öйлöр болгон. Jуу-чак тӱгенген де болзо, албаты öҥжип, бутка jетире турбаган. Кийим-тудум да алып кийерге, аш-курсак та алып jиирге сÿрекей кÿч. Балдарга ада-энелери кандый курсак ийер — оны ла ÿлежип jиирис. Jе сÿрекей нак jÿргенис. Ўренерге де сÿрекей jилбилÿ болгон. Училищени ÿренип божоткон балдарды башка-башка аймактар  сайын ишке ийип туратан, орустап айтса – распределение. Кожо ÿренген ӱӱрем Нина Ивановна Екашевала кожо бир ле jердӧӧн иштеп барарыс деп, амадап туратаныс. Распределениеле Нина Курай jурт барган, меге Jазатырдыҥ школы келишкен. Кандый ыраак jер деп, мен ыйлай тÿшкем. РайОНО-ныҥ эжигине бозом эҥир киргенче ыйлап отургам. Эртен тура ойто ло райОНО-го келип, jаанына комыдап, ыраак jерге ийбегер  деп jалынгам. Бу ок öйдö Мукур-Таркаты jурттыҥ школыныҥ директоры Агния Михайловна Чевалкова кирип келген болгон. «Биске ÿредÿчилер керек, бистиҥ школго ийигер» — деп, сурап алган. Ого канайып мен тыҥ сÿÿнгем, онызын айдып та болбозым!

Онойып, ÿредÿчиниҥ jолы башталып, 48 jылга улалган. 1958 jылдаҥ ала 2006 jылга jетире балдар ÿреткем. Мукур-Таркатыныҥ школында бир jыл иштейле, кичÿ тöрöлим Улаганга иштеп келгем. Jылдар öдÿп, айыл-jурт тöзöп, бала-барка азырагам. Эш-нöкöрим Мирон Пантелеевич Тойдонов 1980 jылда адалардыҥ Алтайына jÿре берген. Бис экӱ одус jыл jуртап, 5 бала азырап чыдатканыс. Ольга Мироновна —  ветеринар, Михаил Миронович Тÿндÿкте иштеп jат, Лилия Мироновна — фармацевт, Москвада jадып иштейт, Сергей Миронович Улаганныҥ албатылык jаргызында иштеп jат, эҥ оогожы Юрий Миронович. 7 баланыҥ тайнак-jааназы, 7 баланыҥ улу тайнак-jааназы болорым.

Кичÿ класстардыҥ балдарын ÿредип jÿреле, эки катап Горно-Алтайсктагы педагогический институттыҥ географиялык факультедине ÿренерге экзамендер табыштырып, ÿредÿге киргем. Jе ÿренип барар бир де арга келишпеген. Бу амадума мен 1974 jылда jедингем. Беш jылды ÿренип божодоло, географияныҥ ÿредÿчизи болуп иштегем. Улаганныҥ орто ÿредÿлÿ школында оогош класстардыҥ балдарын ÿредип тура, кöп jылдардыҥ туркунына Павлина Васильевна Ужнекова, Зоя (Аграфена) Васильевна Машкакова деп ÿредÿчилерле кожо иштегем. Олор база jаан ченемелдерÿ ÿредÿчилер. П. В. Ужнекова эмди 90 jашту. 1980-чи jылдардаҥ ала jаан класстарда географияныҥ урогын öткÿрип баштагам. Мениле кожо Милет Арамовна Быжлакова, Александра Николаевна Лубеницкая, Любовь Петровна Челчушева, Лидия Александровна Еланакова, Ольга Савельевна  Мамашева, Роза Николаевна Тадышева, Надежда Николаевна Тондоева, Владимир Константинович Ядомыков деп jайалталу ÿредÿчилер иштегендер. Эмди бу ÿредÿчилердеҥ эзен jÿргендери ас. Сÿрекей нак ишмекчи ӧмӧлик болгон. Субботниктерде балдарла кожо школго одын белетеп, агаш jыгып баратаныс. Эки кижи колдыҥ киреезиле одын кезер. Jаантайын мöш агаш отургызып jÿретенис. Бистиҥ иштеген öйлöрдö балдар уккур болгон. Иштеп барарыс деп айтса, ончозы кÿÿнзеп барар. Уроктордо до балдар кичеенип ÿренетен».

Ирина Григорьевнаныҥ куучынын угуп тура, бÿткÿл тÿÿкилик jолло таныштым. Ўредÿчим эмди де омок-седеҥ, jаан jаштулардыҥ öткÿрип турган ончо керек-јарактарында эрчимдÿ туружат. Шахматла маргаандарда jеҥÿлÿ jерлер алат. Иштеп келген ÿредÿчилик jолында кӧп тоолу кайралдарла кайралдаткан. Ирина Григорьевнаны  Ӱредÿчилердиҥ байрамыла, Јаан јаштулардыҥ айлыгыла уткуп тура, эҥ ле озо бек су-кадык кӱÿнзейдим. Школдо ÿреткен ончо ÿренчиктериниҥ адынаҥ акту кÿÿнимнеҥ алкыжым айдадым.

Х. ТАДИНА