Алтайдын Чолмоны

Иштеген јылдары — байлыгы

22.10.2020

Јаан јашту улустыҥ айлыгы ӧдӱп јадарда, узак ӧйдиҥ туркунына иштеген, јӱрӱмин ижине берген улус керегинде куучынды улалтадыс. Јылдар ӧткӧни сайын ӧйдиҥ, кижиниҥ, ӱйениҥ кылык-јаҥы кубулып туратан јаҥду эмтир. Јадын-јӱрӱмге, ишке, улустыҥ бой-бойына баштаныжы чикезинеҥ кубулып барып јат.

Јууныҥ кийнинде чыккан ӱйениҥ кылык-јаҥында бир аҥылу темдек болгон. Бир баштап койгон ишмекчи јолын кыйалтазы јогынаҥ улалтары, бир тургускан амадузын кыйалтазы јогынаҥ учына јетире  бӱдӱрери. Байла, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кату ла калапту јылдарыныҥ изи бу ла јанында болгонынаҥ, оныҥ ый-сыгытту ла канду оорулары јазылбаганынаҥ улам болгон болор бо… Јайрадылыштаҥ, оору-јоболдоҥ, коронду кородоштоҥ јаҥы ла оҥдонып келеткен ӧй…

Маргарита Васильевна Чендекова 1950 јылдардыҥ ӱйезиниҥ кижизи. Ол Шабалин аймакта Камлак јуртта чыккан-ӧскӧн. Је бастыра ишмекчи јолы Каспа јуртла колбулу болуп, јӱрӱми Каспада ӧдӱп, эмди де бу јуртта јадып турганы, байла, салымы. Айла, ол тушта энези Мария Николаевна Чендекова Каспа јуртка иштеп барган эјезине болужып, кожо барганы јаан учурын ойногон. Балдарын јӱктенип алып туруп, ол Каспага јеткен. Медишчи болуп иштеген эјезине ле болужып, балдарын алыжып, соҥында мында ла јуртап, артып калган. Кызычагы Рита баштапкы класска барган болгон.

Маргарита Васильевнаныҥ  ишмекчи  јолы 1970 јылда башталган. Ол тушта Каспа јурттагы ферма  Јекјиектеги совхозко кирген. Јиит улусты койчылардыҥ, малчылардыҥ ижине јилбиркедери ол ӧйдиҥ некелтези болгон болор. Оныҥ учун кӧп јииттер ыраак јерлерге ӱренерге, иштеерге барбай, тӧрӧл јеринде кой-малды кичеерин талдап алып, артып калатандар. Је койчылардыҥ да ижи јеҥил јол болбогон. Кажы ла фермада бойыныҥ таҥынаҥ планы бар. Уйлар, койлор, јылкы мал — кажызын ла тургузып койгон некелтеге келиштире кӧптӧдӧр керек. Јиит улуска бир ӱӱр койлорды берип, башка-башка турлулардӧӧн ийип туратан. Мынайып, койчылар малын кичееп, јайы-кыжы турлуларда иштейтендер. Је турлу јерде малла иштеген улуста амыр кайдаҥ келетен. Јайы-кыжы тӱгенбес иш. Анчада ла кой тӧрӧдӧр тужы кандый каруулу ла амыры јок ӧй…

Маргарита Васильевна јаҥы ла иштеп баштаарда, оныҥ кожо иштеп баштаган нӧкӧрлӧри Михаил Јудунович Иркитов, Альберт Јажынович Баятов деп јииттер болгон. Олор Кара-Суу деп ӧзӧктӧ јаскы кураандарды кичеегендер. Оныҥ кийнинде узак ӧйгӧ кожо иштеген деп, А. И. Иркитовты, А. Мундусовты айдарга јараар. Айла, бу ла јарлу кожоҥчы Кара Амырчинович Майманов јиит тужында бир кезек ӧйгӧ койчы эпшиле кожо база иштеген эди.  Онойдо 30 јылдаҥ ажыра ӧй кой кабырар ишке берилип калган. Каспаныҥ Кара-Суу, Коскол деп атту байлу јерлеринде иштеерге келишкен.

1000 кире койлу турлуда иш кайнап јадатан. Јаскыда кой тӧрӧдиш тужында эҥ ле каруулу ла кӱч ӧйлӧр болгон. 1000 тын кураан койдоҥ бир де јылыйту јогынаҥ кураандар алып, кичееп алары не аайлу иш. Эне койлордыҥ кӱчи јакшы болзын деп, кышкыда јакшы азыраар керек. Кыштаҥ јакшы чыгарга, база иштенер ле керек эмей. Каспада кажы ла јыл кар јаан болуп јат. Оныҥ учун койлордыҥ кӱчи јакшы болзын деп, јакшы азыраар керек. Мында ончозы кой кабырып турган улустаҥ, башкарып турган кижинеҥ камаанду болгон. Иштеген јылдарыныҥ кӧп јарымызында Маргарита Васильевнаныҥ койлоры јакшы кичеелип, планга ӱзеери кураандар берип туратан. Койчы келин озочылдардыҥ тоозына кӧп катап кирген. Иштеген бастыра ӧйлӧриниҥ туркунына Ј. Ч. Кергилов, Н. И.  Самыков, Г. М. Сарбачаков, Г. К. Мундусов, В. М. Иркитов деген јаандар-башкараачыларла иштеерге келишкен.

Ижин де некелтелӱ бӱдӱрер кылык-јаҥду, иштеҥкей ле эдип койгон ижи чыҥдыйлу болзын деп кӱӱнзеген Маргарита Васильевнаны Каспа јурттыҥ улузы эмди де тооп ло баалап јат. 70 јашка јууктап калган ӱйени «ишке быжып калган улус» ол эмезе «ишке кадып калган улус» деп адап турганын уккан ла болбойоор. Анчада ла јурт ээлемде, койдо-малда иштеген улус кату-кабырга  ӱренижип, бастыра ишти колло бӱдӱргендерин эске алза, кандый кӱчтӱ ӱйе…

Јакшы ижи учун Маргарита Васильевна аймактыҥ ла тергеениҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла, Быйанду самараларыла кӧп катап кайралдаткан. Эҥ ле јаан кайралдары деп «Победителю соцсоревнований», «Ветеран труда», «Каспа-кайрал» деп кӱндӱлӱ медальдарды адаар керек. Кажы ла кайралдыҥ кийнинде терлӱ иш, уйку јок тӱндер, азыраган малы учун санааркаш турган дезе, јастыра болбос. Је ол ок ӧйдӧ бойыныҥ айлы-јурты, балдары кайда… Маргарита Васильевнаныҥ азырап-чыдаткан уулы эмди бойы да билелӱ, бала-барка азырап јат. Койчы эпши јаҥыс ла ижине некелтелӱ кижи эмес, ол онойдо ок сӱреен ус колду келин болгоныла, алтай кеп-кийим кӧктӧӧриле база ады-чуузы чыккан. Кеп-кийимдер кӧктӧӧр, сӱреен амтамду алтай аш-курсак белетеер. Анчада ла алтай аракы азарында Маргарита Васильевна аҥылу эп-арга табып алган болор. Оныҥ алтай аракызын экспортко до ийерге јараар деп, јерлештери кокырлайт.

Маргарита Васильевнаныҥ угы-тӧзин алза, ол энези ажыра Лазарь Васильевич Кокышевке  јуук тӧрӧӧн кижи  эмтир. Лазарь Васильевичтиҥ энези ле Маргарита Васильевнаныҥ энези јуук улус. Угы-тӧзи керегинде айдып келеристе, Маргарита Васильевнаныҥ сок јаҥыс карындажы болгоны керегинде база эске алып ийер керек. Оныҥ Николай деп карындажын Каспаныҥ улузы бӱгӱн де эске алат. Улустыҥ санаазында Николай кокырчы, эмеш шокчыл, тапкыр кылыкту јиит болгон деп артып калган. Ол кижиниҥ јӱрӱмиле колбулу болгон кӧп кокыр учуралдар эмди де куучындарда јӱрет. Эмди сананып ийзе, Лазарь  Васильевич Кокышев база кокырчы кижи болгон. Айдарда, каны јаҥыс улустыҥ кылык-јаҥы да јаҥыс болотон дегени бу болбой…

1990 јылдардыҥ учында койчы эпши амыралтага барган. Бӱгӱнги Каспа озогы јурт эмес. Эмди јурттыҥ бир ээлеми канча-канча ээлемдерге (КФХ-ларга, ЛПХ-ларга) бӧлӱнип калган.  Кечеги јаан ӱйениҥ ижин эмди јиит ӱйе ӧйдиҥ солынганыла кожо теҥ-тай солып, апарып јат. Шабалин аймакты јуртээлемдик кӧргӱзӱлериле једимдӱ иштеп турган аймактардыҥ бирӱзи деп темдектейдилер. Бир ӧйдӧ ӧскӧ аймактыҥ Шабалинниҥ јурттарындӧӧн кой мал азыраарга келген улузыныҥ тоозы кӧптӧгӧн. Ороондо айалга коомойтып, 90 јылдардыҥ учында текши јайрадылыш болуп турган јылдарда Шабалинниҥ ээлемдери ишјалын ӱспеген, ижин буспаган аймактардыҥ бирӱзи болгон. Анчада ла мал-аш азыраарга кӱӱнзеген улус биле-билезиле Шабалиндӧӧн кӧчкӧн. Бӱгӱнги де кӱнде бу аймакта ээлемдер једимдӱ иштеп јат. Каспаныҥ јиит ӱйе ээлемчилери уй, кой, мал, аҥ ӧскӱрип-азырап јадылар ла, текши кӧргӱзӱлерле болзо, једимдӱ иштейдилер.  Маргарита  Васильевнаныҥ уулы  Александр база уй-мал азырайт ла энезиниҥ ижин улалтат.

Маргарита Васильевна куучынында эмди де омок, ӧйдиҥ солынталарын јымжак јӱрегиле уткыыр кижи деп билдирген. Эмди ол Саша уулыныҥ балдарын кӧрӱжип, уулына јӧмӧжип јӱрет. Иштеген јылдары, тӧрӧлине берип койгон кӱчи чике бойыныҥ байлыгы деп чотоп,  Маргарита Васильевна бу солынталу јӱрӱмге бийик кӱӱн-тапту баштанат.

Иштиҥ ӱйезиниҥ улузы ондый туру. Комыдаарын, бийиркеерин билбес. Алтай јеристиҥ тайгалу тууларында кой-малын јайым кабырып јӱргендий, ол ло бойы…

Чындап та, мындый улус бар учун бистиҥ албаты бойын эмди де байлык, эмди де кӱчтӱ деп чотоор учурлу. Јаандары бар болгон јурт курчулу деп айдыжып јат ине. Оныҥ учун јаан улузысты тооп ло кичееп јӱрзебис, кийнинде келееткен ӱйениҥ јолы база ачык болор, байла.

Маргарита Васильевнага су-кадык ла бийик кӱӱн-тап кӱӱнзейдис. Салымар болуп арткан Каспада ол ло омок-седеҥ бойоор јуртагар.

А. МАЙМАНОВА