Алтайдын Чолмоны

Бичикти корыганыла – культураны корып

19.04.2021

Оҥдой аймактыҥ тӧс библиотеказы быјыл тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыгын темдектеп јат. Тургуза ӧйдӧ ол аймактыҥ јурттарда иштеген 19 библиотеказын бириктирген, олорго ижинде јӧмӧлтӧ-болуш јетирген тӧс јер болуп јат.

Оҥдой аймакта кычырыштыҥ баштапкы туралары (изба-читальнялар) 1921 јылда Оҥдой, Хабаровка ла Кӱпчеген јурттарда ачылган. 1925 јылда Туйактуда иштеп баштаган кычырыштыҥ туразында 236 бичик, партийный 4 журнал ла 13 тоолу газет болгоны керегинде јетирӱлер арткан.

«Горно-Онгудайский аймакта 1927-1928 јылдарда политпросвет иш керегинде отчетту јетирӱде» айдылганыла, аймакта кычырыштыҥ эки туразы ла јорыктап иштеген бир «юрта-передвижка» болгон, 1928 јылдыҥ башталарында Ороктойдо ло Кайырлыкта кычырыштыҥ туралары ачылган… Ол ыраак јылдарда кычырыштыҥ туралары јаан да, јаш та улусты бичик-биликке ӱреткен тӧс јерлер болгонын айдар керек, бичик билбезин јоголтор пункттар, алтайлап «эликбут» деп адалган јерлер, шак кычырыштыҥ тураларында иштеп туратан. Бичиктер ас болгоны учун олорды толыжып кычыратандар. Онойдо, 1920 јылдардыҥ учында Кыҥырарда, Кӱпчегенде, Хабаровкада, Јаан Четте ле Шашыкманда кычырыштыҥ јерлериниҥ толышкан бичиктериниҥ тоозы 437 ле бичик болгон. Бӱгӱн Оҥдой аймактыҥ тӧс библиотеказыныҥ тузаланган кӧмзӧзинде бичиктердиҥ тоозы 23 муҥ бичикке јуук, ол тоодо 23 муҥнаҥ ажыра бичиктер – чаазында кепке базылганы. Кӧмзӧниҥ алты муҥнаҥ ажыра бичиктери – балдарга учурлалган, беш муҥга јуук бичиктер – тӧрӧл јериниҥ тӱӱкизи ле улузы керегинде краеведческий литература, анайда ок алтай ла ӧскӧ ороондордыҥ тилдериле чыккан бичиктер, кӧзи уйан ла кычырып болбос улуска чыгарган бичиктер бар. Библиотекада  «справочный» деген литературага – ӱредӱде, иште, јадын-јӱрӱмде керектӱ јетирӱлерле таныжар бичиктерге суру јаан болгонын библиотекарьлар темдектейт.

1934 јылда Ийин јуртта ЧВТ-ныҥ (Чуйдыҥ јуучыл учурлу јолыныҥ) библиотеказы ачылганы ла ол аймакта бичиктериле эҥ байлык библиотека болгоны солун. Ол Бийск калада иштеген библиотекала бичиктер алып иштеген. Ийин јуртта јаткан улустыҥ кӧп сабазы – келген улус болгон: Кадын кечире јарлу кӱрди туткан строительдер, механизаторлордыҥ школында иштеген ӱредӱчилер ле о. ӧ. Јербойыныҥ тӧс библиотеказы Кичӱ-Ийин јуртта болгон ло ондо јиит тужында кийнинде Алтайда ады јарлу бичиичи Александр Янганович Ередеев иштеген. 1969 јылда ЧВТ-ныҥ библиотеказы Ийиндеги совхозтыҥ башкартузына табыштырылат ла библиотеканыҥ ижин Ольга Бакуновна Садакова башкарып апарат.

Оҥдойдыҥ библиотекаларыныҥ тӱӱкизин, олордо  иштеген улус керегинде јетирӱлерди аймактыҥ тӧс библиотеказы чебер јууганын аҥылап темектеер кӱӱним бар. Бу улус чыннаҥ калыктыҥ кӧгӱс-ой ӧзӱмин ӧскӱрерине јаан камаанын јетирген, тӧрӧл јериниҥ тӱӱкизин јууган ла корыган, культураныҥ чындык ишчилери болгон. Темдектезе,1929 јылда Јоло јуртта «Октябрьдыҥ 12 јылдыгыныҥ» колхозы тӧзӧлгӧн лӧ кычырыштыҥ баштапкы туразын  Зоя Айдыновна Айдынова (Содойбаш) башкарган. Алтайдыҥ атту-чуулу байлары Кульджиндердиҥ 1906 јылда  Сары-Кобы деген јерде туткан эки кат туразын Јолого кӧчӱрип, ондо јурт советти, почтаны, ликбезти, кычырыштыҥ туразын, баштапкы медпунктты тӧзӧгӧни – јаҥы совет јӱрӱмди тӧзӧгӧн тӱӱкибисте јаҥыс та јербойыныҥ эмес, је анайда ок тергеебистиҥ јаркынду тӱӱкизи ле бу тӱӱкиде Содойбштыҥ ады-јолы јажына арткан.

Оҥдой аймактыҥ тӧс библиотеказыныҥ башкараачылары Александра Николаевна Кайгародованыҥ, Александра Игнатьевна Енчинованыҥ ла Евгения Николаевна Федченконыҥ ады-јолдоры аймактыҥ тӱӱкизинде быйанду айдылган.

Тергеебисте библиотека иште эҥ баштапкы аҥылу бийик ӱредӱ алган алтай эпши, республиканыҥ бу ууламјыда нерелӱ иштеген атту-чуулу кижизи Роза Павловна Кучияк, ады текши јарлу алтай бичиичи Павел Кучияктыҥ кызы, иштеер јолын Оҥдойдо баштаганын канай айтпас. 1997 јылда Алтыгы-Талду (Ленинјол) јурттыҥ библиотекари Эльвира Кедешевна Тарбанаевага «РСФСР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи» деген нере ат адалганы ла 2011 јылда бу кижиниҥ ады-јолы јурттыҥ библиотеказына адалганы, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчилери Любовь Степановна Саданчикованыҥ адын Шибеедеги јурт библиотека, јурт јеезениҥ библиотеказында кӧп јылдарга иштеген ле јурттыҥ јадын-јӱрӱминде эрчимдӱ турушкан Анна Павловна Адарованыҥ ады Хабаровкадагы библиотекага адалганы олордыҥ ижин албаты-јон бийик баалаганыныҥ темдеги.

Мынаҥ озо до, кийниндеги де јылдарда аймактыҥ библиотекаларында арга-кӱчин кысканбай иштеген ончо ишчилерди адаар арга јок. Олорго ончозына бичик-биликтиҥ, кӧгӱс-ойдыҥ јаркынын таркатканы учун кычыраачылардыҥ быйаны ундылбас.

Аймактыҥ тӧс библиотеказын, оныҥ јурттарда иштеген библиотекаларын башкарар каруулу ишти башка-башка ӧйлӧрдӧ Зоя Сергеевна Мундусова, Нина Петровна Суракова, Эвелина Николаевна Майманова, Руслана Владимировна  Майчикова, Любовь Владимировна Санакова башкарган. Тургуза ӧйдӧ бу јаан ишти Лариса Петровна Бабанова башкарып апарат.

Бу бичимелди белетеп тура, культураныҥ бӧлӱгине  дезе музейлердиҥ ле библиотекалардыҥ, театрлардыҥ ла ойын-концерт белетеген организациялардыҥ, культураныҥ байзыҥдарыныҥ ла бичик чыгартулардыҥ, албатыныҥ јайаан ӧмӧликтериниҥ, кыскарта айтса, кӧгӱс-ойды корыырыныҥ ла ӧскӱрериниҥ, кижиде кижи болгон кӱӱнди кӧдӱрериниҥ ишчилериниҥ ижи, олордыҥ иштеген айалгалары, ишјалын баалалганы јаантайын учкары јерде туратанын канай айтпас.

Темдектезе, республиканыҥ тӧс аймактарыныҥ бирӱзи болгон Оҥдой аймакты алалы. Мен иштеген ижим аайынча тергеебисле кӧп јорыктайдым ла Оҥдой аймактыҥ тӧс јеринде культураныҥ учреждениелеринде ошкош коомой айалганы кайда да кӧрбӧгӧм. Онойдо, Оҥдой јуртта Культураныҥ тӧс байзыҥы эмдиге јетире озодо церквениҥ туразы болгон турада иштейт. Кӧп јылдарга аймакта культураны башкарган Зоя Сергеевна Мундусованыҥ айтканыла, 1980-чи јылдардыҥ учында, ороондо «јаҥырта тӧзӧш» башталар алдында, јуртта культураныҥ байзыҥын тудар ӱлекер белетелип, областьтыҥ башкартузына табыштырылган болгон. Бу ишке керектӱ акча јурт ээлемниҥ келиштире программазында темдектелген. Је башталган ол иш бӱтпей калган.

Аймактыҥ тӧс библиотеказы керегинде айдар болзо, совет јаҥныҥ кудай јаҥынаҥ мойногон ло церквелердиҥ ижин токтоткон баштапкы јылдарында Оҥдойдо корогон улусты калганчы јолына ӱйдежер ле оныла колбой чӱм-јаҥды ӧткӱрер церквениҥ туразы библиотекага берилген. Бу турада ол  1940 јылга јетире иштеген. Оноҥ, аймактыҥ башкартузына иштеер јаҥы тура тудуларда, райисполкомныҥ иштеген туразы библиотекага берилген. Блаашту турага библиотека культураны башкарган Зоя Сергеевна Мундусованыҥ эрчимиле кирген. Ол 1940-чи јылдардаҥ бери аймактыҥ тӧс библиотеказы бу турада иштеп јат ла мында «капитальный ремонт» деген иштер бир де катап болбогон. 2011 јылда аймак ла јурт јеезе ортодо аайлашпастар болуп, Оҥдойдыҥ јурт јеезези библиотеканыҥ туразына кӧчӱп турарда, аймактыҥ библиотеказыныҥ бирлик кӧмзӧзи ле ижи бӧлӱлип, бузылып, кезек ӧйгӧ библиотекага аймактыҥ башкартузыныҥ гараж-туразында да иштеерге келишкен…

Тургуза ӧйдӧ аймактыҥ тӧс библиотеказыныҥ ич стенелерин тӱзеде јапкан ДВП листтер кокпойып, кабырылып, стенедеҥ айрылып баштаган. Тураныҥ јарым чактаҥ ашкан агаш тӧзӧлгӧзи чирип-јыдып, стенелер јылат. Библиотеканыҥ абонемент бӧлӱгиниҥ ишчизи Айару Баянкинаныҥ айтканыла, стенеде јарык кӱнӱҥ сайын јаанайт. Библиотеканыҥ башкараачызы Лариса Бабанованыҥ айтканыла, библиотекада оок-тобыр ремонт ло тыш кееркедим иштер ӧткӱрерге аймактыҥ бюджединеҥ быјыл 1440 муҥ салковой акча чыгарары темдектелген. Је ого тураныҥ текши айалгазын тӱзедер арга јок. Оныҥ учун библиотеканыҥ туразыныҥ тӧзӧлгӧзин шиҥдеер экспертиза иштерге база 70 муҥ салковой акча берилип јат. Бу иштерди јӱк кӱӱк-јаан изӱ айларда ӧткӱрер арга болор, не дезе, кары ас быјылгы кышта јер тереҥге тоҥгон.

Культураныҥ ишчилери бисте чыдамкай ла ижине јажына каруулу, иштеген айалгаларына комыдап баспас улус. Оҥдойдыҥ тӧс библиотеказы «Культура» деген эл ӱлекерге кирерге документ-бичиктерин башкыјыл аткарган, је чынык иштерди ӧткӱрер ырыс Майма аймакка келишкен. Чӧкӧбӧй, былтыр олорды катап јазаган ла јаҥыс та аймактыҥ эмес, је  анайда ок республиканыҥ да јаҥдары библиотеканыҥ туразыныҥ айалгазын јазаар иште јӧмӧлтӧзин јетирер деп иженет.

Оҥдой тергеебистиҥ эҥ јаан јурттарыныҥ бирӱзи.  Ондо, бодоштыра, 7 муҥнаҥ ажыра улус јуртайт. Аймактыҥ библиотеказы тӧрӧл јериниҥ тӱӱкизин шиҥдеер ле корыыр јаан иш ӧткӱрет. Библиотекарьлар Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан јерлештирине учурлап, «Эземниҥ Оҥдой аймактагы бичигиниҥ» электрон бӱдӱмин белетеер јаан ишти былтыр бӱдӱрип чыккан. Јурттардыҥ тӱӱкизин бичиир јаан иште анайда ок библиотекарьлар эрчимдӱ туружат. Бу аймактаҥ СССР-дыҥ ла Россияныҥ бичиичизи болгон 20 кижи чыккан. Аймактыҥ тӧс библиотеказында тӧзӧлгӧн «Чындык» деген этно-клуб эмдиги ӧйдиҥ јайалталу бичиичилерин, поэттерин ле албаты устарын бириктирет. Библиотекада балдардыҥ «Родник» деген экологиялык клубы иштейт, тӱӱкилик, су-кадыкты корыыр, волонтерлорло иштеер ле оноҥ до ӧскӧ  программалар ла ӱлекерлер јол алынып, јурттыҥ ла аймактыҥ јондык ла культуралык ӧзӱмине јӧмӧлтӧзин јетирет. Аймактыҥ библиотеказы келер ӧзӱминиҥ ӱлекеринде кӧмзӧзинде корыган баалу-чуулу тӱӱкилик документтерин ле бичиктерин јаантайынгы кӧрӱге чыгарып, јаан эмес музей тӧзӧӧр, јашӧскӱримге, балдарга, ол тоодо су-кадыгыныҥ айалгалары кирелӱ улуска библиотекада эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине ле аргаларына келиштире јазалган иштеер, кычырар кыптар јазаар ла кӧп ӧскӧ дӧ солун иштер темдектеп алган. Ол амадулардыҥ бӱдери библиотеканыҥ туразын јаҥырта јазаарынаҥ кӧнӱ камаанду.

Светлана КЫДЫЕВА