Алтайдын Чолмоны

Улалу — Ойрот-Тура — Горно-Алтайск

03.07.2018

Алтай Республиканыҥ тӧс калазы быјыл тӧзӧлгӧниниҥ 90 јылдыгын темдектеп јат. «Ойрот автоном областьтыҥ тӧс јери болгон Улалу јуртты город эдип кубултары» керегинде ВЦИК-тиҥ (Всероссийский Центральный Исполнительный Комитет) јӧби 1928 јылда чыккан.
Ӧткӧн бир чак кире ӧйгӧ тергеебистиҥ тӱӱкизиниҥ тӧс учурлу керектери Улалу, Ойрот-Тура, Горно-Алтайск деп адалган бу јерле колбулу.

Улалу
Горно-Алтайсктыҥ тӱӱкизи XIX чактыҥ башталарынаҥ бери чотолот, ол ӧйлӧрдӧ Улулу суу агып тӱшкен бу ӧзӧктӧ байаттардыҥ (ак телеҥиттер, телеуттар) јаан эмес турлу-јурты болгон.
Jе улус бу јерде јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери јуртаган. Академик А. П. Окладников 1977 јылда эмдиги Горно-Алтайсктыҥ јаказында јебрен улустыҥ турлузын казып тапкан. Билим телекейде јарлу бу кереестиҥ ӧйи — 300 муҥ јылдаҥ ала 1,5 миллион јылга јетире деп чотолот.

«Улалу» деген сӧстиҥ учуры јанынаҥ бирлик шӱӱлте эмдиге јок. Онойдо, искусствоведениениҥ кандидады Владимир Эдоковтыҥ бичигениле, Улалу «Ула-Jул» деген сӧстӧҥ бӱткен болордоҥ айабас. Сӧстиҥ «ула» деген тазылы «улу» (јаан, бийик) эмезе «улаа» (улус јаткан јер, темдектезе: «улаазынаҥ уй ичкен») деген сӧстӧрдӧҥ бӱткен болор. «Jул» дегени — суу, суу аккан ӧзӧк (темдектезе, Балыктујул).

Улалу јурттыҥ ады Улалу деген сууныҥ («улалып аккан суу») адыла адалган деген шӱӱлтелер бар. Узуны 20 км кире јаан эмес бу суу Сугулдыҥ туу-сындарынаҥ башталат. Азыйда Улалу сууныҥ орто агынында Сугул деген јурт болгон, эмди ол јок, је ады карталарда артып калган.

Улалу јуртта јаткан байаттардыҥ ады-јолдоры бичиктерде арткан: Кочаев (Кочеев), Табакаев, Яраскин, Каланаков, Нурчаков, Кулашев, Кабайчы, Карп Еремеев, Чевалков. Анайда ок: адару туткан Михаил Ашаулов, Афанасий Коншин, Ермолай Шабалин, Илья Корольков, Иеремей Караев, чиновник Сосунов, кӧчӱреечи Карбышев, крестьяндар Пихтовников, Антонов, Тузиковтор деп ага-карындаш улус, Гилев деген којойым, заседательдер Судовский ле Борисов.
Бого јадарга кӧчӱп келген орус улусла кожо крестӱ јаҥ келген. «Ээн бу јерде калмыктар (алтайлар) јуртайт, олордыҥ ончозына јуугы крестӱ јаҥга тӱшпеген улус, оныҥ да учун мында крест тургузылган» — деп, ады-јарлу јорыкчы В. И. Верещагин бичиген. XIII чакта крестке тӱшкен алтайлардыҥ текши тоозы 500-ке де јетпес болгонын, крестӱ јаҥга кирген де «инородецтер караҥуй язычниктер болуп артканын», миссионерлер јӱре ле берзе, олор озогы јаҥына бурулатанын шиҥжӱчилер темдектейтен.

1934-1879 јылдарда Улалу Алтайский Духовный миссияныҥ тӧс јери боло берет. Бу ӧй архимандрит Макарий Глухаревтыҥ ады-јолыла, иштеген ижиле кӧнӱ колбулу. Крестӱ јаҥ келгениле јурттыҥ ӧзӱми јаҥы јолго чыккан, церквелер, монастырьлар тудулып, миссияныҥ школдоры, ӧскӱс балдардыҥ туразы, эмчилик иштеп башталган.
XIX чактыҥ экинчи јарымында Улалуда којойымдар тӧс јерге чыгып келген. Хакиндердиҥ, Бодуновтордыҥ, Тобоковтыҥ ады-јолы, олордыҥ туткан таш ла эки кат агаш тураларыла колбой, эмдиге адалат. Ол ӧйлӧрдӧ јаҥар айдыҥ башталарында Улалуда ӧткӧн Никольский јарымкада ондор муҥ салковой кемдӱ саду ӧдӧтӧн. Улалу Томский губернияныҥ Бийский уездиниҥ јаан саду ӧткӧн тӧс јерлериниҥ бирӱзи боло берген. Ӧс калыкка бу кандый саду болгоны Л. В. Кокышевтиҥ «Тубаныҥ јӱрӱми» деген туујызында јарт кӧргӱзилген.

Революциялык јылдарда, Туулу Алтайды Бийский уездтеҥ чыгарып, таҥынаҥ башкарынып јадар тергее эдип тӧзӧӧр ӧйлӧрдӧ, Улалу бу керектердиҥ тӧс јери боло берген. Онойдо, туй ла 101 јыл мынаҥ кайра, 1917 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-6 кӱндеринде, Бийский ле Кузнецкий уездтердиҥ ӧс калык јаткан волостьторыныҥ чыгартулу улузыныҥ јууны Бийск калада ӧткӧн. Ондо алтайлар Туулу Алтайды Бийский уездтеҥ чыгарып, таҥынаҥ башкарынып јадар тергее эдер суракты курч тургускан. Бу сурак аайынча озолодо ӧткӱрген референдумда 72 муҥ кижи айрылары, 9 муҥы мыны јаратпаганы учун ӱнин берген де болзо («Улалу, Ойрот-Тура, Горно-Алтайск. Страницы истории» 1997 ј, Горно-Алтайск), земский јуун бу бу шӱӱлтени јаратпаган.

1918 јылдыҥ тулаан айыныҥ 6-чы кӱнинеҥ ала 12-чи кӱнине јетире Улалуда ӧткӧн инородческий ле крестьян депутаттардыҥ съезди Туулу Алтайды Бийский уездтеҥ чыгарар ла Каракорум Алтайский округ тӧзӧӧр јӧп јараткан. Jаҥы тӧзӧлгӧн округтыҥ тӧс јери удурумга Улалу болор, оноҥ Кадын сууныҥ оҥ јарадында, эмдиги Манјӱрек ле Майма јурттардыҥ ортозында, Суску јурт турган киреде, узуны 10 км ле тууразы 3 км јерде јаҥы столицаны — Каракорум деген городты тудары съездтиҥ јӧбинде база бичилген. Бу јӧптӧр јӧптӧлгӧн кӱнде, тулаан айдыҥ 7-чи кӱнинде, Улалудагы Спасский церкведе быйанду мӱргӱӱлдиҥ чӱм-јаҥы («благодарственный молебен») ӧткӧни, Миссионерский деген тӧс тепсеҥге Алтайдыҥ эл маанызы — «Jер —Суу — Кан Алтай» алкалганы, Бийский гарнизонныҥ солдаттары байрамдык салют эткени солун.

1922 јылда Текшироссиялык Тӧс Бӱдӱреечи Комитет «Ойрот албатыныҥ автоном облазын тӧзӧӧри керегинде» декретти јӧптӧп јат. Ол аайынча јаҥы тӧзӧлгӧн Горно-Алтайский уездтиҥ тӧс јери Алтайский јурттаҥ Улалуга кӧчӱрилет.
ВЦИК-тиҥ 1928 јылдыҥ кочкор айыныҥ 28-чи кӱнинде чыккан јӧбиле Улалу јурт «город» деп адалат.
1932 јылда Улалу город Ойрот автоном областьтыҥ тӧс калазы — Ойрот-Тура деп кубулта адалат.
Революция, граждан јуу болгон, совет јаҥ бутка турган јылдарда Улалу тӱӱкилик учурлу керектердиҥ тӧс јери болгон. Олордо турушкан кӧп алтай, орус ла ӧскӧ дӧ укту улус коллективизацияныҥ ла политикалык кысташтыҥ јылдарында айдуга барган, тӱрмелерде корогон, ӧлтӱрткен.

Ойрот-Тура
Ойрот автоном областьты Горно-Алтайский автоном область деп кубулта адаары керегинде РСФСР-диҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ Jарлыгы 1948 јылдыҥ чаган айыныҥ 7-чи кӱнинде чыккан.
Ондо айдылганыла, бу јерде јаткандардыҥ сураганы аайынча областьтыҥ ады солынган: Ойрот-Турский аймакты Майма аймак, Ойрот-Тура каланы Горно-Алтайск деп кубулта адаары јӧптӧлгӧн.

Алтай Республиканыҥ государстволык архив службазыныҥ 2001 јылда Горно-Алтайскта кепке базып чыгарган «От уезда к республике» деген бичигинде ВКП(б)-ныҥ (Коммунисттердиҥ (большевиктердиҥ) текшисоюз партиязыныҥ) Алтайский крайдагы Ойротский обкомыныҥ бюрозыныҥ 1947 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 8-чи кӱнинде ӧткӧн јууныныҥ 179-чы номерлӱ протоколы јарлалган (јарлалып јаткан документтиҥ стили кубултылбаган — ред.):

Ойрот автоном областьтыҥ адын кубулта адаары керегинде
(т. Сапего)
(Облисполкомло кожо јӧптӧлгӧн)
ВКП(б)-ниҥ обкомы ла облисполком Ойрот автоном областьтыҥ адын солыыр керек деп чотойт, нениҥ учун дезе ОЙРОТ деген сӧс тӱӱкилик чынга келишпей јат.
Баштапкыда, Туулу Алтайдыҥ 1922 јылда Ойрот автоном областька бириккен тӱрк тилдӱ кӧп саба ук-калыктары бойлорын ойроттор эмес, алтайлар (алтай кижи) деп аданган ла аданып јат.
Ойрот область тӧзӧлгӧнинеҥ 25 јылга ОЙРОТ деген ат тилге јаҥжыгып кирбеген. Алтай эл-јон бастыра окылу документтерде бойын ОЙРОТ эмес, АЛТАЙ деп бичийт.

Экинчиде, ОЙРОТ — ол «ОЙРАТ» деген терминди алтайлап айтканы. Калганчызы монгол тилдиҥ айрызыла куучындашкан, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуудаҥ озо Калмык АССР-га кирген Эдилдиҥ калмыктарыныҥ ады. «ОЙРОТ» деген термин учурыла «калмык» эмезе «кӱнбадыш монгол» дегенине тӱҥей ле алтайларга чек келишпей јат.

Ӱчинчиде, «ойрот» деген сӧс алтайлар ортодо каандарла колбулу. Мынайда ӱч чактыҥ туркунына, 18-чи чактыҥ ортозына јетире, алтай уктарды казыр базынган кӱнбадыш-монгол каандардыҥ династиязын адагандар. Алтайлардыҥ кеп-куучындарында кӧп тоолу кӱнбадыш-монгол каандар «Ойрот-каан» деген бирлик атла адалат.
Тӧртинчиде, Туулу Алтайда «ОЙРОТ» кара ийде-кӱчтерди бириктирген мааны болгон. Оны тӱӱкилик мындый керектер керелейт.

1904-1905 јылдарда Алтайда «бурханизм» деген кыймыгу табылган. Оныҥ башчылары јаан байлар, алтайлардыҥ јайзаҥдары ла монгол ламалар болгон. Бу кыймыгу мӱргӱӱл јаҥныҥ кычыруларыла ӧткӧн лӧ Алтайды Японияныҥ камаан башкартузыла јадарына айрыыр амаду тургускан. Бурканчылардыҥ «мӱргӱӱлдеринде», алтайлардыҥ кааны деп, Ойрот-каанла тӱҥейлештирген Jопон-каан адалган («Jопон-каан — Ойрот-каан»). 1918 јылда, Колчактыҥ черӱзи Туулу Алтайда јаҥды блаашкан ӧйдӧ, эсерлер, акгвардеецтер ле јербойыныҥ буржуазный националисттери Туулу Алтайды, Минусинский крайды, Урянхайский крайды (эмдиги Тувинский автономный областьты) ла Кытат Туркестанды бириктирип, «Ойрот государство» тӧзӧӧр ченелте эткендер. Бу јаан кемдӱ ченелтедеҥ Алтайда Колчактыҥ акгвардиялык управазын, ол Каракорум управа деп адалган, тӧзӧӧринеҥ ӧскӧ не де болбогон, ишкӱчиле јаткан алтайлардыҥ ол керегинде эмдиги эземи јескинген ле кӧрӧр кӱӱни јок.

Учында, он јыл мынаҥ кайра јербойыныҥ буржуазный националисттери, «троцкистско-бухаринский отрепьеле» кожо, революцияга удура бойлорыныҥ амадуларын ойто ло «ОЙРОТ» деген сӧслӧ колбоп, «Ойрот-Го»* тӧзӧӧргӧ амадаган.
Бу ончо айдылганын кӧрзӧ, областьтыҥ адын Ойротский деп адаарга јарабас.

ВКП(б)-ниҥ Ойротский Обкомы ла Облисполком Ойротский автономный областьты Горно-Алтайский автономный область деп кубулта адаары чын болор деп чотойт. Бу ат, баштапкыда, эл-јон (алтайлар) бойын аданганын чын кӧргӱзер, экинчиде, Алтайский крайла булгаларын токтодор ло јаткан јериниҥ аайын чокымдап темдектеер, нениҥ учун дезе областьтыҥ јери бӱткӱлинче Туулу Алтайда. Бого келиштире областьтыҥ администрациялык тӧс јери Ойрот-Тураны Горно-Алтайск деп кубулта адаар.

Ойрот-Турский јурт аймакты Майма аймак деп кубулта адаар.
ВКП(б)-ниҥ Алтайский крайкомын ла крайисполкомды бу јӧпти јӧмӧзин деп сураар.
ВКП(б)-ниҥ Тӧс Комитединиҥ Политбюрозын бу јӧпти јӧптӧзин деп сураар.
(*1931 јылда Японияныҥ Китайдыҥ јеринде тӧзӧгӧн Маньчжоу-го деген государствого тӱҥейлеп)

Областьты кубулта адаганыныҥ шылтактары керегинде јетирӱлер эмдиге јетире сӱрекей ас. Бу керектерде турушкан, оны кӧргӧн-уккан улустыҥ эске алынганы јокко јуук. Тергеебистиҥ, тӧс калабыстыҥ тӱӱкизин бичиген билимчи-шиҥжӱчилер де бу керекти иштеринде јартабайтан. Бу, байла, 1920-1930-чы ла оныҥ кийниндеги јылдарда ӧткӧн политикалык истештердеҥ коркышту салтары.

Тӱштӱк Сибирьдиҥ ӧс калыктарын шиҥдеген јарлу билимчи, тӱӱки билимдердиҥ докторы Леонид Потапов керегинде Интернеттиҥ «Википедия» деген јайым энциклопедиязында мындый солун јетирӱ бар. Л. П. Потапов Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде Ленинградты корулаарында турушкан ла 1942 јылда курчудаҥ «Jӱрӱмниҥ јолыла» чыгып, Новосибирскке, оноҥ Барнаулга ла Горно-Алтайскка келген эмтир. Кыска ӧйгӧ ол Горно-Алтайсктыҥ пединститудында преподаватель де болуп иштеген.

1946 јылда Л. П. Потапов СССР-дыҥ башчызы болгон И. В. Сталинге Ойрот-Тура городтыҥ ла Ойрот автоном областьтыҥ ады чынга келишпей јат, нениҥ учун дезе бу јерде јаткан алтайдар бойын ойрот деп чотобой јат деген толо јартамалду бичик бичиген болтыр. «Бу самараны аткарган кийнинде, ол бойы ла оныҥ билези арест сакып отурган. Jе оныҥ ордына 1948 јылда Ойрот-Тура ла Ойрот автоном область Горно-Алтайск ла Горно-Алтайский автоном область деп кубулта тӧзӧлгӧн. Сталинниҥ сыйын (СССР-дыҥ Сталинниҥ адыла адалган Государстволык сыйын — С. К.) алгадый кандидаттарды шӱӱжер ӧйдӧ оныҥ (Сталинниҥ) кӧзине «Очерки по истории алтайцев» (1948 ј.) деген бичик илинген ле докладной бичиген Л. П. Потапов БУ КИЖИ бе деп ол качыдаҥ сураган. «Эйе» деген карууныҥ кийнинде 1951 јылдыҥ сыйын кемге берери јанынаҥ шӱӱлте јӧптӧлгӧн».

Ойрот автоном областьтыҥ адын солыган шылтак керегинде база бир солун шӱӱлтени тӱӱки билимдердиҥ докторы Светлана Тюхтенева куучындаган. Ада-Тӧрӧл учун 1941-1945 јылдардыҥ јуузы ӧткӧн ӧйдӧ калмыктар бӱткӱлинче айдуга барган калыктардыҥ бирӱзи болгонын билерис. Мыныҥ шылтагы — революциядаҥ озо орус каандыктыҥ черӱчилдери болгон ло совет јаҥга удура јуулашкан, ак гвардияда болгон калмыктардыҥ кезиги Гитлердиҥ черӱзине кожулып јуулашканы. Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тергеелерине айдаткан калмыктар озогы эл тӧрӧӧни деп бодогон ойротторго — Ойрот автоном областька, качып та болзо, келерге кӱӱнзегенин керелеген документтер бар. Бу керектерди токтодорго, областьтыҥ ла каланыҥ ады солунган.

Ойрот автоном областьтыҥ адын геополитикалык шылтактарла солыганын кезик билимчилер айдат. Китай коммунисттер башкарган, социалистический ороондордыҥ биригӱзине кирген ороон болгон ло СССР-ле јӧптӱ јаткан. Кыдаттар бойыныҥ јаҥы тӱӱкизин бичиген бу ӧйлӧрдӧ олордыҥ јайрадып-јоголтып салган ойротторы Россияныҥ јаказында чыгып келгени чек келишпес айалга болуп турган. Бу келишпести јоголторго, Ойрот автоном областьтыҥ адын јоголткон деп, кезик шиҥжӱчилер темдектейт.

Бодогондо, областьтыҥ адын солыыр шылтактар јаҥыс эмес болгон ло бу тӱп-шӱӱлте ороонныҥ башкартузы кеминде, айса болзо, И. В. Сталин бойы турушканыла јӧптӧлгӧн.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталар алдында Ойрот-Турада 27 муҥнаҥ ажыра улус јаткан. Jууныҥ јылдарында бистиҥ калабыска Москвадаҥ Карл Либкнехтиҥ адыла адалган педагогикалык институт, маала ажыныҥ Мичуринниҥ адыла адалган институды, јуучыл ийде-кӱчтердиҥ летчиктер белетеер школы кӧчӱрилген. Олор Туулу Алтайда ӱредӱликтиҥ ӧзӱмине, калада бийик ӱредӱлӱ заведение —пединститут тӧзӧлӧрине камаанын јетирген.

Азыйда кала турган јерди эбире кӧп тыттар ӧскӧн деген јетирӱлер бар. Jе јуу ӧйинде Тугая ла Комсомольский кырларда ла каланы эбире ӧскӧ дӧ јерлерде агашты улус ӱзезин одынга кезип койгон. Эмдиги ӧскӧн агаштарды каланыҥ улузы, ол тоодо ӱредӱлӱ заведениелердиҥ ӱренеечилери ле ӱренчиктери кийниндеги јыллдарда отургускан. 1960-чы јылдарда областьтыҥ национальный школында ӱренгендер бу керегинде эмдиге эске алат.

Горно-Алтайск
1948 јылда Ойрот-Тура Горно-Алтайск деп, область — Горно-Алтайский деп, јаҥырта адалган.
1950-чи јылдарда Горно-Алтайский автоном областьта бӧс согор, кийим кӧктӧӧр, гардин тюль тӱӱр фабрикалар, абра-чанак ла кирпич эдер заводтор ачылат. Оноҥ темир-бетон эдимдердиҥ ле мебель эдер предприятиелер ижин баштайт.

Ээчий 20 јыл — каланыҥ јонјӱрӱмдик бӧлӱги ле коммунал ээлеми кидим ӧзӱм алынган ӧйлӧр: јаҥы школдор ло балдардыҥ садтары ачылат, јаҥы микрорайондор тудулат. Эмдиги Мебельный, Жилмассив деген микрорайондор 1970-чи јылдардыҥ бажында тудулып башталган эмей. Автовокзалдыҥ јанында кӧп катту кезик туралар, автовокзалдыҥ бойы — база бу ок ӧйдӧ тудулган. Туралар тудар иштерде Майманыҥ јанындагы тӱрмеде отурган улустыҥ ийде-кӱчи элбеде тузаланылган.

1991 јылда, ороондо болгон политикалык реформалардыҥ шылтузында, бистиҥ автоном область Алтайский крайдаҥ чыгып, республиканыҥ статузын алган.
Jаҥы республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ 1992 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 17-чи кӱнинде ӧткӧн бежинчи сессиязы «Алтай Республиканыҥ столицазыныҥ статузы керегинде» республикан јасак јӧптӧгӧн. Бу јасактыҥ 2-чи тизиминде айдылганыла: «Алтай Республиканыҥ тӧс калазына — Горно-Алтайск городко республикада јаҥныҥ ла башкартуныҥ, тап-эрик корыырыныҥ, прокуратураныҥ, ичбойындагы керектердиҥ, арбитражтыҥ, республикан башкартуныҥ ӧскӧ дӧ тӧс органдарына, Россия Федерацияга кирген республикалардыҥ, ӧскӧ ороондордыҥ ла башкарулар ортодогы организациялардыҥ элчиликтерине иштеер айалгалар тӧзӧӧри, олорды јеткилдеген системалар иштеерин јеткилдеери, калада эл-јон јадар айалгаларды тӧзӧӧри ле ӧскӧ дӧ иштер молјолот».

Тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайск калада республиканыҥјасакчы ла бӱдӱреечи тӧс јаҥдары — парламент ле башкару, Ӱстиги, Арбитраж јаргылар, республикан прокуратура, федерал јаҥныҥ бистиҥ тергеедеги башкартулары иштеп јат.
1996 јылда Горно-Алтайск каланыҥ кебедел темдеги (герби) јӧптӧлгӧн. Оныҥ авторы — Россияныҥ нерелӱ јурукчызы Владимир Чукуев. Кебедел-темдектиҥ тӧзӧлгӧзине археолог А. П. Окладников каланыҥ јанында казынтыларда тапкан јебрен кижиниҥ тудунган таштаҥ эткен јепселдери салынган.

Бӱгӱн Горно-Алтайск башка-башка мӱргӱӱл јаҥду кӧп калыктар эптӱ-јӧптӱ јаткан кала.
Мындагы ӱредӱлик заведениелерде: университетте, колледжтерде, техникумдарда ла училищелерде јаҥыс та бистиҥ тергеебистиҥ эмес, је одоштой до јаткан тергеелердиҥ кӧп јииттери ӱренет.
Калганчы јылдарда Горно-Алтайск Россияныҥ экологиязы эҥ артык каларыныҥ тоозына кирет. Мында јаткан эл-јоныныҥ јаткан айалгаларыныҥ чыҥдыйын кӧдӱрери, јажыл ӧзӱмдер ӧскӱрери, газ ӧткӱрери — Горно-Алтайсктыҥ башкартузыныҥ иштеген тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи болуп јат.

Горно-Алтайсктыҥ ичкери ӧйгӧ темдектеген, ӧзӱп чыгар амадулары јаан. Ол ӧзӱмниҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи деп, туризмди темдектеген ле бу ууламјыла кӧнӱ ижин баштаган.
Горно-Алтайсктыҥ элбеп ӧзӧр лӧ јаранар јолын буудактаган тӧс айалгалардыҥ бирӱзи — јери тапчы болгоны. Каланыҥ гран-кыйулары јанындагы Майма аймактыҥ Майма, Кызыл-Ӧзӧк лӧ Алферово јурттарыла биригип калган. Мыны јасак кеминде ээжилеер некелте канча јылдарга турат.

Республиканыҥ тӧс калазын јаҥы кала туткадый јайым ӧзӧк јерге, темдектезе, Оҥдой аймакка кӧчӱрери јанынаҥ эл-јонныҥ шӱӱлтелери бар. «Сок јаҥыс городту республика», «бир тӧс оромду столица» деген кокыр ла шоодылганду эрмек-куучындар Туулу Алтайды кӧрӧргӧ келген јорыкчылардыҥ бичимелдеринде улайын туштайт.

Анайда ок бу јерде чактарга алтай калык јуртаганы (республика деген статус тергеебиске ӧс калык бар учун берилген эмей) тӧс калабыстыҥ архитектуралык чырай-кеберинде де, культуралык ла јеткилдеш бӧлӱгинде де јокко јуук. «Алтай Республиканыҥ тӧс калазында кӧлӱктиҥ алтай атту токтодузы да јок» — деп, јуукта јурттаҥ келген бир кижи бисте чалчыган. Бу сурактарды столицабыстыҥ ла республикабыстыҥ башкартузы сананып ла турган болбой.

Республикабыс тӧзӧлгӧн кӱнде, тергеебистиҥ тӧс калазыныҥ юбилейлик јылында ӧдӱп келген јолысты эзедип, ичкери ӧзӱп барар јолдорысты јӧптӱ шӱӱжип иштеер керек. Бу бистеҥ, мында јаткан албаты-јонныҥ кӱӱнинеҥ камаанду сурактар эмей.

Светлана КЫДЫЕВА